Collega-theologen bepleitten onlangs in een opinie-artikel in het NRC om de vastentijd te gebruiken voor ‘morele herbewapening’. Alvorens mensen opnieuw naar de oorlog te sturen, vrijwillig of dienstplichtig, dienen we ons te overtuigen voor welke waarden we hen uiteindelijk naar het front sturen. De tijd voor Pasen kan daarom worden gebruikt voor een morele herbewapening en de Bijbel kan naast de literatuur worden gebruikt om te komen tot de keuze van de waarden die ons leven constitueren. Ik heb daarover mijn twijfels. De bijbel is geen keuzehulpboek, maar een boek dat vanaf het begin worstelt met het leven, met de liefde, met het recht en met de eindigheid. Niet de moraal staat daarbij centraal, maar onze existentie die vanaf het begin wordt bedreigd. In plaats van de bijbel te hanteren als gids hoe te leven, doet de Bijbel iets anders: we worden door het boek in dit bestaan geworpen. Willen we op het spoor komen van onze waarden, dan is het zaak om de worsteling met dit leven aan te gaan en in het bijzonder: oog te krijgen voor het leven van de slachtoffers.

De Franse filosoof Ricoeur stelde ooit dat onze geschiedenis begint met een moord, die van Kaïn op Abel. Om de mensheid niet onmiddellijk in een wraakval te laten eindigen krijgt de moordenaar een teken mee ter bescherming. Niemand zal de moord op Abel mogen wreken. Het is vanaf dat moment dat het kwaad een plek in de mensheid heeft veroverd en ons niet meer heeft verlaten. Veelkoppig komt het terug in de gestalte van ruzies, oorlogen en steeds grotere schalen van vernietiging. Tegenover dat kwaad ontwikkelt zich een verlangen naar vrede, ruimte en rust, maar die zijn vaak van korte duur. Talloos zijn de disputen, de broedertwisten, de strijd tussen geestelijke en wereldlijke machten, profeten en koningen. In al die chaos ontwikkelt er zich langzamerhand iets van orde, van regels en wetgeving, die het leven reguleren en in beperkte mate ruimte en vrijheid waarborgen. De ontwikkeling van die regels is niet los te zien van de strijd die eraan voorafgaat. Zo ontstaan de Tien Geboden in de geschiedenis van een groep mensen die onder leiding van Mozes de benen neemt uit Egypte waar ze worden onderdrukt. Zodra er in de woestijn een gebrek komt aan water, voedsel en toekomstperspectief verandert de euforie van de herwonnen vrijheid al snel in heimwee naar het leven dat is achtergelaten. Het leidt tot een crisis. Waren ze niet beter af bij de vleespotten van Egypte? Hoe het volk te voeden? Op welke wijze de moraal hoog te houden? Hoe kan de hygiëne worden gehandhaafd? De ethiek die in de geboden wordt aangereikt is het antwoord op de existentiële dreiging van chaos en dood.

In het verhaal van de verzoeking van Jezus in de woestijn is de crisis en chaos van het volk in één persoon teruggebracht. Jezus wordt verleid door de Satan die hem alle macht ter wereld aanbiedt in ruil voor een simpele knieval. Kniel! En alle koninkrijken van deze wereld zullen voor jou zijn! In plaats van voor de Satan te buigen en de verleidelijke orde te omarmen, wijst hij deze af. Voor hem geen wereldheerschappij, maar de concrete levensverhalen van mensen met hun wanorde, hun verhalen van hoop en onderdrukking, hun verlangen naar genezing en rechtvaardigheid. De keuze die Jezus maakt is niet een keuze voor bepaalde waarden, maar de keuze voor het leven zelf. De enige oplossing voor hem om uit deze existentiële crisis weg te komen is, is de crisis aan te gaan. In de bedreiging van de vele levens, door ziekte, onderdrukking of geweld, vindt hij zijn weg om de morele kaders van zijn tijd te omarmen, bekritiseren dan wel te veranderen. In die zin ligt er een parallel in het leven van het volk in zijn geheel als dat van Jezus als individu. De waarden en normen die in beide situaties ontspringen zijn onlosmakelijk verbonden met het geleefde leven in al zijn schakeringen. In de bedreigingen ervan ligt de kiemkracht voor nieuwe morele kaders. Waarden zijn dus niet los verkrijgbaar. Ze kennen een noodzakelijke oorzaak. Wanneer je de regels niet meer fundeert vanuit hun ontstaan verliezen ze hun betekenis. En waar de ethiek van zijn ontstaansgeschiedenis wordt gescheiden, ontstaat moralisme. Uiteindelijk zal de wil tot naleving van de regels verslappen.

De vrijheid die we in Europa nu al tachtig jaar genieten is onlosmakelijk verbonden met de oorlog die eraan voorafging. De wereldorde die ontstond was een antwoord op de onvoorstelbare vernietiging, de ontwikkeling van de mensenrechten een poging om de humaniteit te waarborgen. Wat de vrijheid voedde waren de verhalen van de verschrikkingen, van alle grenzen van humaniteit die we blijkbaar kunnen overtreden en die tot dusver zijn gelijke niet had gekend. Vanaf de jaren zestig – alsof we toen pas de verschrikkingen onder ogen konden zien – legitimeerden ze onze wil tot vrijheid. Dit nooit weer! Maar met het uitsterven van de generatie die de oorlog aan den lijve heeft meegemaakt verstomt langzaam hun stem. Vrijheid is vanzelfsprekend geworden en wordt nu vooral begrepen als de vrijheid om te kiezen, geslacht, gender, opleiding, beroep. We zijn vrijheid met keuzevrijheid gaan verwarren. We omarmen een wereld aan mogelijkheden die ten dienste staat van de ultieme zelfexpressie, ten dienste van onszelf. Hoe die vrijheid moet worden beschermd? We zijn er nog niet uit. Straatinterviews geven soms enig inzicht. Het leger in? Dat is niet zo mijn ding, ik kom niet zo tot mijn recht in een oorlog…..

Door deze bovenmatige gerichtheid op het zelf, zijn we in het Westen momenteel nauwelijks in staat te reageren op de autocratische leiders van onze tijd. Nu met het aantreden van Trump de aanval ook nog eens van binnenuit komt is de verwarring nog groter. Het zwijgen t.a.v. de oorlogshandelingen van Israël in Gaza en de Westelijke Jordaanoever na de misselijkmakende terreuraanval van Hamas is een veeg teken. Dat een land zichzelf verdedigt is geoorloofd, maar dat een westers land al anderhalf jaar zich laat aanjagen door de motor van de wraak is ongekend. In het zwijgen van het Westen daarover wordt het handvest van de Rechten van de Mens ondermijnt. We nemen onszelf niet meer serieus. Wat dan wel? Het wordt zaak om een antwoord te geven op de overrompeling die momenteel plaatsvindt, de moedwillig gestichte verwarring in de ‘perfect storm’ die woedt. We blijken geen verweer, geen antwoord te hebben, noch op de terreur van Hamas, noch op de wraak van Netanyahu. Misschien lagen we nog wakker van het eerste kapotgeschoten ziekenhuis in Gaza. Maar nu de hele strook grotendeels is weggebombardeerd zijn we het spoor bijster. En horen we nagenoeg niets meer. De beelden maken ons murw en moedeloos of jagen ons het schaamrood naar de kaken.

Twee weken geleden ontvingen wij in de Agnus Deï-kerk in Waalre twee Syrische vluchtelingen. De één cellist, de ander violist. Twee mannen van 22 en 24 die elkaar na een afzonderlijk vluchtverhaal in Nederland weer zijn tegen gekomen. Beiden studenten van het conservatorium in Damascus, waar ze tussen de bombardementen hun opleiding volgden. En nu hier met een groot verlangen: samen musiceren. Ze speelden de sterren van de hemel. Zij zijn overlevenden van een terreur die honderdduizenden het leven heeft benomen. En in de kracht van dit overleven ontvouwt zich iets nieuws: een herwaardering van wat vrijheid is en de kostbaarheid van de keuzes die ons ter beschikking staan. Ze reiken ons hun verhalen aan, die als het goed is tot iets van een nieuw zelf-verstaan kunnen leiden. Zij zijn slachtoffers, maar niet in de zin van de neergeslagenen. We werden meegesleept door hun muzikaliteit, vol vitaliteit, vol nieuwsgierigheid. En brachten ons bij onze vrijheid terug.