Ferdinand Borger

Niet de laatste woorden over God spreken

Achteraf gezien – want we spreken inmiddels van achteraf: was de Vermoeden-viering een mooi experiment dat in het geweld van omroepland is gesneuveld. Een kleine reconstructie van de op- en ondergang van een radioprogramma.

In 2013 word ik door de IKON gebeld met de vraag een alternatief te bedenken voor de wekelijks radiokerkdienst. De IKON zal de zendtijd om 10.00 uur zondagochtend gaan verliezen. Na bijna zeventig jaar radio-kerkdiensten zal er een einde komen aan de wekelijkse live-uitzendingen in het land.

Trieste aanleiding, maar leuke opdracht. Ik ga aan de slag. En dan nog wel in Hilversum! Geloof me: als creatieve geest kom je in Hilversum niet snel aan de bak. Voor het nieuwe programma ligt er al een basisconcept: het IKON-pastoraat zond incidenteel studiovieringen uit rondom een thema. In plaats van één voorganger besluiten we er vier uit te nodigen die samen vier vieringen zullen maken. Bij toerbeurt houden ze een overweging, spreken een gebed uit, zoeken een project dat de wereld beter maakt én komen met de slotmuziek.

Onwennig begin

De laatste maanden van 2013 oefenen we wat nog op het oude tijdstip 10.00 uur. Het is wat onwennig in het begin. Het idee van een mini-gemeenschap, bedoeld om je als luisteraar bij aan te sluiten, blijkt in de praktijk niet zo te werken. Het tafelgesprek na de overweging vereist een zekere discipline en het is voor voorgangers niet altijd makkelijk om de regie over een viering los te laten. Ook komen we er achter hoe ‘talig’ onze protestantse liturgie is. Taal is niet alleen een communicatiemiddel, soms is taal een barrière. Vooral wanneer we voorgangers uit verschillende kerkelijke richtingen bij elkaar zetten, zitten de woorden ons soms in de weg.

We overwinnen de kinderziektes en gaan per 1 januari 2014 officieel van start op het nieuwe tijdstip: zondagmorgen 9.00 uur. Tegen alle verwachtingen in – wie luistert er nu nog naar een kerkdienst – slaat het programma aan. Mensen haken aan op het gesprek, op de diversiteit aan muziek die er klinkt, op de verhalen die worden verteld, op de presentatie. Een katholiek echtpaar dat zich niet meer thuis voelt in de parochie, geeft aan in de radio-viering een alternatief te hebben gevonden. Na de uitzending zetten ze het gesprek in huiselijke kring voort. Medio 2015 bereiken we meer dan 70.000 luisteraars, tweemaal zoveel als de radiokerkdienst op het eind wist te bereiken.

Theologische werkplaats

In één van de voorgesprekken die ik voor het programma voer, vraagt een gast wat dit programma nu IKON maakt en niet EO. ‘We spreken niet de laatste woorden over God’, zeg ik. ‘Alles is dus relatief’, geeft ze ten antwoord. ‘Nee,’ zeg ik, ‘alles wat gezegd wordt is even belangrijk’. En zo gebeurt het: we oefenen het open gesprek waarin we ons van oordeel onthouden. We vragen de gasten om zich in de lijn te stellen van de gedachte die in de overweging wordt neergelegd. En natuurlijk mogen daar kritische opmerkingen over worden gemaakt, maar het is niet de bedoeling elkaar de maat te nemen.

Naast de religieuze muziek programmeren we steeds meer niet-religieuze muziek. We lezen Mattheus 25, waar Jezus ons laat zien dat Hij schuil gaat in de naaste die om hulp vraagt en draaien daarna een indringend lied van Wende Snijders. Niet voor de hand liggend, maar we ontdekken wat de bijbeltekst met het lied doet en omgekeerd.

Onder voorgangers krijgt het programma een zekere bekendheid. Er wordt veel van hen gevraagd – hun medewerking is belangeloos – en het voortraject is soms intensief. Zeker als we proberen de teksten geschikt te maken voor radio. Het programma ontwikkelt zich zo als een theologische werkplaats. Niet in de traditie van de IKON – waar het accent veel meer ligt op religie en het interreligieuze gesprek – en ook niet in de traditie van de EO, waar de uitkomst van geloofsgesprekken – tot voor kort – op voorhand vast stond. ‘Ik hoor bij jullie wat nieuws’, vertrouwt een EO-collega mij toe, ‘de uitkomst verrast me’.

Van ochtend naar avond

Begin 2016 verhuist het programma. De religieuze programmering op NPO Radio 5 wordt naar de avonduren verbannen. Dat er duidelijk een behoefte bestaat aan een zondagochtendprogramma waarin de kerk liturgie weet te vertalen naar de luisteraar doet niet ter zake. Ook niet dat de luistercijfers gewoon goed zijn. De invloed van de commerciële zenders knaagt aan de diversiteit van het publieke bestel, de grootste regeringspartij – de VVD – ziet de publieke omroep het liefst verdwijnen. En daarnaast is er die dwingende en zich in stilte voltrekkende secularisatie die het Nederlandse landschap verandert en religie naar achter de voordeur verwijst.

Niemand protesteert tegen het verplaatsen van het tijdstip. Ook de kerken niet. De Vermoeden-viering wordt overgenomen door de EO en krijgt een plek om 22.00 uur. Voor de IKON heeft het programma bij de fusering met de EO eind 2015 geen enkele prioriteit.

Vanaf de overname door de EO wordt de financiering van het programma penibel. Het geld dat voor levensbeschouwing ter beschikking wordt gesteld, is bestemd voor televisie: de viering moet uit eigen middelen van de EO worden betaald.

Stoppen

Begin dit jaar besluit de EO met het programma te stoppen. De productie ervan is te duur, zegt men. Dus verdwijnt een mooi format. Als het laatste radioprogramma dat iets met liturgie wilde op de radio. Als één van de eerste programma’s bij de EO waar we de kracht van de christelijke traditie onderzochten en de boodschap niet op voorhand vast stond. Een programma ook dat recht wilde doen aan de diversiteit van die traditie en soms gasten bij elkaar bracht die elkaar elders in de kerk voorbij lopen. Vaak was er onder de gasten herkenning in de verhalen die ze hielden. Soms hielden ze het ook maar nauwelijks een uur met elkaar uit. Dat was de kracht van het format. Het werd niet echt herkend, daar in Hilversum. Helaas.

De wereld verandert niet – over: “Hier ben ik”

Ga er maar aanstaan als dominee: een camerateam in je beroeps- en privéleven toelaten, mensen die jou in vertrouwen nemen meenemen in het verhaal dat je over de kerkelijke gemeente wilt vertellen en maar afwachten welke documentaire er vanaf de snijtafel het witte doek bereikt. Dominee Ad van Nieuwpoort deed het in de documentaire ‘Hier ben ik’ en gaf zichzelf over aan camera en regie om op het spoor te komen van zijn passie: de oude woorden van de bijbel hertalen en vertellen in het hier en nu. Plaats van handeling: De Protestantse Kerk in Bloemendaal.

Multitaskende mensen, overtrekkende vliegtuigen, mensen die er voor kiezen zich meer te laten leven dan zelf te leven. Ze klagen erover, ze zeggen het niet te willen, ze doen het wel en ze stappen er niet uit. Het begin van de film toont de wereld die de economische crisis voorbij is, ook al raakt één van de personages haar baan kwijt in de financiële sector. Een stel dat de marathon van New York liep heeft aan het eind van de race de dood voorbij zien komen toen de man vlak voor de finish instortte, een vrouw is na 25 jaar door haar man verlaten, weer een man worstelt met de liefde en erkenning die hij in zijn jeugd tekort is gekomen. Het zijn algemeen menselijke problemen maar de wijze waarop erin Bloemendaal mee wordt omgegaan is wel typerend voor de rijkere landsdelen: je wordt in hoge mate geacht je problemen zelf op te lossen. Sterk zijn, niet zeuren, schouders eronder. Het moderne bestaan vraagt veel, maar biedt nog meer. Grijp je kansen!

Het is tegen deze facades waar Ad van Nieuwpoort ten strijde trekt. Met de oude verhalen van de Bijbel als onzekere grond om dit leven op een gezonde manier op te schudden: Het Woord als een milde aardbeving die ons zin en onzin kan doen scheiden. Zijn kanseltaal is helder en beeldend, direct, soms neigend naar moralisme, zijn pastorale houding mild en bevragend. Ergens hoop je als kijker dat er iets ingrijpends in het leven van de mensen gaat veranderen – die verwachting brengt het medium film nu eenmaal met zich mee – want de mensen zijn onmachtig om zich los te weken uit carrières en verwachtingspatronen. Er moet toch iemand zijn die optreedt als bevrijder, hen wegrukt uit hun gesloten en veilige wereld. Dat gun je ze. Kijk verder! Maar dat gebeurt niet. Tijdens een bijeenkomst van de Rotary, wordt er door middel van een benefietconcert geld ingezameld voor het diaconale centrum ‘Stem in de stad’ in Haarlem. De predikant van het centrum neemt met een grap het geld in ontvangst. Het diaconale centrum lijkt op de Rotary, daar wordt ook gedronken, alleen dan voordat de gasten binnenkomen. Er gaat een gelach op. Als kijker hoopte ik even dat Jezus nu zelf de Rotaryclub zou betreden en dan het liefst met een zweep, maar zover reikte het Woord nog niet. Haarlem blijft Haarlem, Bloemendaal blijft Bloemendaal. En dat is misschien wel wat deze film pijnlijk blootlegt: oude verhalen – hoe goed verteld ook, want dat doet Ad – veranderen de wereld niet zo maar. En ergens blijft onduidelijk waarom die verhalen hier en nu moeten klinken. Wat is bijv. de noodzaak tot het vertellen van het verhaal van de binding van Izaäk? Het lijkt uit een vreemde en verre wereld te komen, die hier niet echt landt. Zo worden de verhalen door de hoorders als een te hoge moraal weggezet, als idealen waar niet mee te leven valt. Ze worden vooral ook: braaf aangehoord.

En dat geeft aan de film een zekere tragiek. De verhaallijn van de man die zich nooit erkend heeft gevoeld door zijn vader, eindigt met een – een iets te gemaakt – shot van vader, zoon en kleinkind in de kerk voor een Mariabeeld. De zoon vraagt aan de vader of hij nog wat te zeggen heeft. Nee, zegt hij, ik heb geen problemen. De kracht en de onmacht van het Woord strijden zo om voorrang en de onmacht wint het. Ad van Nieuwpoort komt in de film daardoor als een soort Don Quichot naar voren en ik weet niet of de film hem daarmee recht doet. Wat je niet te zien krijgt – en dat is misschien ook wel moeilijk te registreren – is of deze kerkelijke gemeente ook echt de ruimte biedt om je facades te laten vallen. Buiten het optreden van de predikant zien we niets van een gedeelde spiritualiteit die onze bestaansgekte de grens wijst. Natuurlijk: we zien kwetsbare mensen voor de camera. Er wordt veel gepsychologiseerd, we krijgen flarden van – soms verstikkende – familieverbanden te zien, maar de werkelijke persoonlijke drijfveren komen we niet op het spoor. Ook niet van Ad van Nieuwpoort. Misschien heeft het Woord meer nodig dan de verhalen: concrete voorbeelden van een alternatief en vrolijk ander leven, dat we ergens uit de wereld van de komedie vandaan moeten halen. En ik heb zomaar het vermoeden dat Ad daarbij de nar kan zijn.

Daderbegrip

Het is iets meer dan twintig jaar geleden. Ik werkte als dominee in Sittard en was op weg naar een vergadering. Op de fiets. Niet ver van mijn huis lag de weg naar Duitsland. Die ging ik op. Het was tegen half negen ‘avonds. Het was november en donker. De meeste gordijnen waren gesloten. Ook waren er rolluiken neergelaten. Na nog geen kilometer op de weg, wilde ik de wijk inrijden. Linksaf. Ik sorteerde voor. Ik hoorde een brommer achter me. Voordat ik het wist schoot hij rechts van mij langs. Een ongehelmde jongen keek mij aan. Ik keek terug. We keken nog een keer. En nog een keer. Eén keer teveel. Vijftig meter verderop keerde hij de brommer. Ik sloeg linksaf en hij kwam naast me rijden. Begon tegen me te schreeuwen. Reed me klem. Dwong me aan de kant. Hij sloeg met een vuistslag tegen mijn hoofd. Ik schreeuwde Pijn, paniek en angst. Doodsangst. Er kwam geen hulp. De huizen bleven gesloten en de gordijnen dicht. Hij dreigde opnieuw te slaan. Hief zijn vuist. Verstarde. Kwam bij zinnen. Pakte zijn brommer. Reed weg.

Ik ging naar de politie. Ze vroegen hoe hij er uit zag. Een blanke man zei ik. Wat maakte het uit? Het is het geweld dat telt. Niet ras of huidskleur. Geweld heeft geen kleur. Of: het heeft alle kleur. Neemt u voortaan een steen mee, klonk het advies. Dan kunt u zich verdedigen.

Ik ging naar huis. De nacht waakte ik door. De pijn stilde ik met aspirine. Het gevoel uit mijn linkerwang trok weg. De volgende ochtend: Huisarts. Ziekenhuis. Onderzoek. Wachten. Foto’s. Wachten. Uitslag: gebroken jukbeen. De dag daarop werd ik geopereerd. Bot hersteld, maar de verwarring sloeg toe. Waarom dit geweld? Had ik de brommer in de weg gezeten bij het voorsorteren? Had ik brutaal gekeken? Was er misschien lust in het spel? Niets stommer en uitputtender om als slachtoffer een geweldsdaad zonder reden te willen begrijpen.

Ik kwam in een voorlichtingsfilmpje voor Slachtofferhulp terecht. Mijn interviewer raadde mij aan alsnog hulp te zoeken. Ik wimpelde het af. Ik was eroverheen. De dader zou geen grip krijgen op mijn leven, hij nam mij mijn vrijheid niet af. Ik was sterk en stoer. Tot ik mijzelf terug zag. Bij de première. Hier zou ik ook op slaan, dacht ik. Ik had de reden voor de klap gevonden. Ik was het zelf. Ik. Ik. Ik. Ik.

Het was het ergste wat mij als slachtoffer kon overkomen: ik ging de dader begrijpen. Het geweld kreeg daarmee een plek binnen een overzichtelijk universum. Het kon niet zo zijn dat iemand zomaar ging slaan. Of mij zomaar dood wilde zonder reden. De zelfhaat was geboren.

De klap dreunde zo langer na dan ik voor mogelijk hield. Soms was er zomaar een blinde paniek uit het niets. Durfde ik met de auto voor mijn huis niet te stoppen. Of ik vloog bij binnenkomst direct de tuin in omdat ik het huis niet vertrouwde. Op de raarste momenten was de dader er weer, die mijn vrijheid aanvocht. En ik vocht terug.

Het heeft even geduurd voordat het weer goed kwam met mijn vrijheid. Het begrip voor de dader moest de wereld uit. Mijn wereld. Het simpele feit dat je er bent kan nooit een aanleiding zijn voor geweld. De twee jongens op de brug bij Arnhem gaven aan normaal niet hand in hand te lopen. Dat zou als provocerend kunnen worden gezien. Maar hoe kan genegenheid provoceren? En hoeveel moet je van jezelf ontkennen om je nog vrij te voelen? Hoeveel wantrouwen kan de vrijheid verdragen? Weinig. Heel weinig. De kracht van het geweld is niet het geweld, maar de dreiging. De dader moest mijn leven uit. Maar ik betaalde daarvoor één prijs. Mijn vrijheid heeft levenslang een stoer randje gekregen: ik laat me niet klein krijgen.

Wij zijn niet normaal

Politici, vooral ter rechter zijde, zoeken momenteel naar een nieuw ‘normaal. Het moet het toverwoord worden voor het nieuwe samenleven. We moeten weer normaal gaan doen! Maar normaal bestaat niet. Gelukkig maar. Normaal doen zal ons niet gelukkiger maken, het zal ons uiteindelijk van onze vrijheid beroven. Het wordt tijd voor een tegengeluid: we moeten leren inzien dat we vreemden voor elkaar zijn. Niet-normalen die elkaar grotendeels niet begrijpen.

Het zat er natuurlijk aan te komen: het wegvallen van de grenzen, het verdwijnen van de nationale munt, de verdringing op de arbeidsmarkt, langzamerhand verbleekt de euforie van de verregaande internationalisering. Met het wegvallen van de grenzen lijkt onze identiteit weggestroomd. Het ontbreekt ons nu aan een samenbindend verhaal. De vreugde van de internationalisering heeft plaats gemaakt voor angst. Dus wordt er gezocht naar een nieuwe identiteit. Terug naar Nederlandse normen en waarden. Terug naar de veiligheid van de grenzen. Terug naar de touwtjes uit de brievenbus.

Lange tijd zorgde de globalisering ervoor dat onze wereld inzichtelijk leek en in zijn geheel begrepen kon worden. Een prima alternatief voor de benauwde identiteit die ons zo beperkte. De stortvloed van dagelijks wereldnieuws deed ons geloven dat we in een global village waren komen wonen, waarin we allemaal elkaars buren waren geworden. We dachten de wereld als een kleine, afzienbare en vertrouwde samenleving. Dat klopte natuurlijk niet. Zodra je werkelijk gaat reizen ontdek je de uitgestrektheid van een land en ontvouwt een cultuur zich in al zijn diversiteit. De wereld is geen dorp en wordt dat ook niet.

Natuurlijk zijn er grote overeenkomsten in de verschillende culturen. Overal kunnen we een mensenleven kort samenvatten: iedereen streeft naar liefde, zin, geluk, een lang leven en enige mate van welvaart. Maar de wegen ernaartoe tonen een oneindige veelheid aan mogelijkheden. Reizend in Spanje – de taal redelijk machtig – is een deel van het leven overeenkomstig het leven dat ik in Nederland leid: ik trek geld uit de muur, ik eet tapas als in Amsterdam en het hotel heeft een herkenbare internationale standaard. Maar daaronder onttrekt een groot gedeelte van die cultuur zich aan mijn waarneming. En ook aan die van de Spanjaarden zelf waarschijnlijk, waar deze is gevormd door oude tradities, tientallen jaren dictatuur en een nog jonge democratie. Ik ben geen deel van die geschiedenis, hij zit ook niet in mijn lijf. Maar hij is er wel. En ik zal hem niet kennen. Dat is geen probleem. De wereld is niet zo inzichtelijk als deze zich voordoet. Ik ben begrensd in mijn waarneming in ruimte en tijd. Dat wat zich als vreemd voordoet zal in hoge mate vreemd blijven. En het is juist die vreemdheid die mijn vrijheid garandeert.

Ik kom hier op het punt dat ik wil maken: Onze vrijheid wordt niet gevormd door het bij meerderheid vaststellen van de ‘nationale normaal’, maar bij het ruimte laten en accepteren van elkaars vreemdheid. Die vreemdheid openbaart zich noodgedwongen langs de grenzen van culturen, maar is evenzeer onderdeel van een cultuur zelf. Ik snap veel van mijn medelanders niet: Carnaval is voor mij een merkwaardig feest, dancefeesten lijken me een gruwel en Marco Borsato hoeft voor mij niet te zingen. Allemaal geen punt. We verschillen gelukkig. De tijd dat ik me een paradijs voorstelde bij een volkomen gereformeerde wereld ligt ver achter mij. Ook dat ervaar ik als een groot tegoed.

In plaats van over elkaar heen te struikelen in een roep om normaal te doen, zouden politici het lef moeten hebben op te roepen om de vreemdheid te accepteren. Maar dat scoort momenteel niet. We zijn vreemden voor elkaar. Dat is niet erg. Het hoort bij ons mens zijn. We kunnen prima samenleven. Onze gebruiken en gewoonten schuren soms, het bestaan van verschillende culturen naast elkaar is niet per definitie een opeenstapeling van geluk. We hoeven niet makkelijk te denken over onze verschillen, noch een klef multiculturalisme te omarmen. Maar we kunnen het er mee doen. De aanvaarding van elkaars vreemdelingschap waarborgt het meest ons recht om een vrij individu te zijn. Het schept ruimte. Ik ben een ander. We kennen elkaar niet. We zijn niet normaal. Dat moeten we maar zo houden. Het levert ons een vrijheid op die ons beschermt tegen elke totalitaire verleiding. Van rechts én van links.

Trump moest

Aan mijn latere ik,
Ik schrijf je om je te vertellen wat mij vannacht is overkomen. Ik weet niet of het van belang is, of het later een rimpel in de geschiedenis zal blijken te zijn – ik hoop dat – of dat het toch groter is, een keerpunt in de tijd misschien. Ik lag in bed nog toen het gebeurde, het was vier uur en ik kon de slaap niet vatten. Werktuigelijk sloeg ik mijn hand op de wekkerradio. De uitslagen van de Amerikaanse verkiezingen rolden de slaapkamer binnen, ik hoorde gesprekken met Nederlandse Amerikanen. Een vrouwenstem vertelde dat ze christen was en aanhanger van presidentskandidaat Trump. Nee, ze was niet geschrokken van zijn seksisme. Ze kon dat scheiden. Ze stemde niet op een dominee. Ik hoorde steeds vaker Trump als winnaar noemen. Een vaag besef van historisch belang drong zich op. Ik ging het bed uit. Ik moest wakker blijven nu. Ik zette thee. De wereld veranderde. De platvloerse en grofgebekte man bleek een paar uur later de nieuwe president van Amerika te zijn.

Ik schrijf je dit omdat ik vermoed dat het om een grote gebeurtenis gaat. Meer dan een wisseling van de macht. Het gaat hier om de onvrede en woede die aan de macht is gekomen. En ik hoop dat, als je dit leest, je niet meer weet wat onvrede en woede is. Dat de woede uitgewoed is. En je geschiedenisboeken zult moeten inzien om deze tijd te begrijpen. Ikzelf begrijp deze tijd ook niet. Natuurlijk, ik snap dat de ontgrenzing die op gang is gekomen – en die we dorps globalisering noemen – mensen onzeker maakt. We ontdoen ons van onze vaste religieuze en culturele kaders. En wij in het Westen doen daar te luchtig over. En met wij bedoel ik dan de onafhankelijken, de hogeropgeleiden, de meertaligen, de reislustigen, de zelfontplooiers, de mensen met geld. Afrikanen die naar Europa reizen ontdekken dat deze grenzeloosheid een illusie is. Mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt ook. Zij betalen doorgaans de prijs voor deze vervloeiende wereld. Dat het onzekere tijden zijn kan ik beamen. Maar het verklaart het verzet niet. Dat komt van dieper. Het zit diep in het economisch systeem dat wij omarmen. Wij leven in een permanent tekort. Wij cultiveren een schaarste door deze constant aan te jagen. We hebben nooit genoeg. In de kern zijn wij altijd ontevreden. Een zakenman als Trump weet als geen ander dit mechanisme in te zetten. Berlusconi wist dat ook. Met zichzelf als het product dat gekocht moet worden. Koop mij! Kies mij! Ik los het op. Nu. De politiek is daarmee in het vaarwater van de directe behoeftebevrediging terecht gekomen. Religies en ideologieën – lange tijd de bron van politiek handelen – worden als onzinnig beschouwd, als een hinderlijk obstakel in het politieke bedrijf. Laat je niet bedriegen als er in dat huis nog wat wordt geflirt met religieuze termen als ‘joods-christelijke traditie’ of ‘christelijke waarde’, of ‘Gods own country’. Men heeft geen idee.

Het maakt me bang. De markt kent geen ethiek en de markt maakt van de politiek een leeg huis. Schreeuwende populisten kunnen er makkelijk binnentrekken. Onderschat niet de energie die woede en onvrede genereert. Onderschat ook niet de verslavende kracht ervan.

Ergens hoop ik dat, wanneer je dit leest, je deze brief glimlachend weg zal leggen als een sombere oprisping uit het verleden. En dat je maar al te goed weet dat het anders is gegaan. Dat juist de komst van Trump tot een grote culturele en politieke herbezinning heeft geleid, waarvoor we hem uiteindelijk dankbaar waren. Trump moest. Toen. Dat zijn geschreeuw ons wakker heeft geschut. Dat we ons te weer hebben gesteld tegen alle populisten die klaar stonden om op hun beurt in Europa het roer over te nemen. Dat we in verzet zijn gekomen tegen alle leugenachtige vormen van directe democratie die permanent de macht bij de burger zouden gaan leggen. Maar bovenal: dat we de tijd zouden hebben gevonden de democratische waarden blijvend te exploreren en deze te vrijwaarden van de eisen van nut en rendement. Dat we religies niet langer als scheidende maar als verbindende factoren zouden zijn gaan zien. En dat we de kracht van luisteren hoger zouden zijn gaan waarderen dan de macht om te spreken. Dat we zouden hebben ontdekt dat het grootste deel van onze onvrede leugen is. En de slechtste bron van ons handelen. Dat hoop ik. En mocht dat inderdaad allemaal waar zijn geworden, wil je deze brief dan weggooien? Ik wil zo graag als een positief en blij mens herinnerd worden.

Ferdinand

Dit is mijn lichaam

Toen ik het wetsvoorstel voor een nieuwe donorwet een tijd geleden hoorde langskomen – het was geloof ik tijdens een autorit – geloofde ik mijn oren niet: Iedere Nederlander wordt volgens die wet donor, tenzij hij/zij aangeeft dat niet te willen zijn. Zodra ik mijn laatste adem uitblaas vervalt mijn lichaam dus aan de staat. Die mag er dan uithalen wat er nog te gebruiken is voor het leven van een ander.. Een nipte meerderheid van de Tweede Kamer is deze mening toegedaan. We hoeven helemaal niet te wachten tot een partij met totalitaire aspiraties dit land overneemt. We kunnen best zonder, zo blijkt. We organiseren het zelf, we doen dat democratisch. En we laten het initiatief daartoe over aan een partij, die vanuit zijn oorsprong, niets heeft met betutteling en bevoogding van staat, kerk, ideologie of wat dan ook. De jaren zestig stonden voor vrijheid, de macht aan het individu. D66, als één van de vruchten van die tijd, zou dit land gaan ontdoen van zijn regenten en achterkamertjespolitiek, referenda zouden er komen, de macht zou naar de burger. Ja, Ja. Totdat die partij het zelf lukt de schoolmeester van Nederland te worden en het vingertje op te heffen dat men decennia lang heeft bestreden. Beste Nederlanders: u vervalt vanaf nu aan de staat. Maar: het is voor een goed doel.

Het is de macht van de compassie die daarbij wordt ingezet. Pia Dijkstra pinkte een traan weg in de Tweede Kamer bij de onverwachte meerderheid voor haar wetsvoorstel. Desgevraagd liet zij weten zo blij te zijn voor al die mensen die in haar programma Vinger aan de Pols te gast waren geweest. Een vrouw met taaislijmziekte stond op de wachtlijst voor nieuwe longen en kreeg die niet op tijd. Een hartverscheurend verhaal. We moeten nu echt gaan zorgen dat er meer donoren komen! Je moet wel erg hardvochtig zijn je door een dergelijk verhaal niet mee te laten nemen. Ik ben zo hardvochtig.

Onze Tweede Kamer maakt een kardinale fout door bij wet iets te willen regelen, wat zich niet laat afdwingen. Het hele principe van donorschap is gebaseerd op de gift, dat zegt het woord zelf al. Ik geef uit vrije wil iets aan de ander dat hem/haar ontbreekt. De gift is niet opeisbaar, noch kan er sprake zijn van een eisende partij. De enige voorwaarde voor de gift is dat er een ruimte voor het geven moet zijn, we moeten de gift begrijpen. In de ruimte van het geven wordt ook de waarde van de gift bepaald. Zodra geven in een formele wederkerigheid vervalt verliest de gift zijn waarde en verwordt tot ruil. En zodra we de aanleiding van het geven niet meer begrijpen kan er zo maar plek zijn voor misverstand. Om dat te voorkomen ritualiseren we de gift dan ook meestal rondom gebeurtenissen als verjaardag, bruiloft etc.

Terug naar het donorschap. Het geven van een orgaan laat zich niet afdwingen. Het is een daad van solidariteit voortkomend uit naastenliefde of altruïsme. Over deze laatste waarden dient het in een gesprek over donorschap te gaan. Wat drijft mij ten diepste om al of niet te geven? Waarom zou je je naaste liefhebben? Waarom zou ik een nier van mijzelf bij leven afstaan? Donorschap gaat dus over het motief van de gift, over de reden van ons handelen en in een breder verband: over de wijze waarop ik mij aan de wereld wil verbinden. Dit laatste zijn allemaal beslissingen van het individu. En het moet ook de beslissing van het individu blijven. Komt het tot een afdwingen, dan verandert de gift in een eis; de individuele handeling wordt kadaverdiscipline.

Het feit dat de Tweede Kamer instemt met een dergelijk wetsvoorstel laat zien dat de politiek niet in staat is een waardendebat in de samenleving te organiseren. Er wordt ook niet aan waarden geappelleerd. Je ziet dat ook aan de wijze waarop er met de vluchtelingenstroom is omgegaan de afgelopen tijd. Werden er in Duitsland christelijke en humanistische waarden aangevoerd om asielzoekers op te vangen, in Nederland werd er veel meer geschermd met internationale verdragen waaraan wij ons hebben te houden. Het verschil is subtiel, maar van cruciaal belang. In de Duitse beargumentering klonk de gift door: het zijn waarden die wij te geven hebben en hoog te houden, ze horen bij onze manier van leven, in de Nederlandse klonk de eis: wij moeten onze afspraken nakomen. Maar een overheid die op een dergelijke manier eisen stelt aan zijn burgers en het waardendebat overslaat, zal steeds meer verzet aantreffen. De politiek zal daarbij eerst zelf aan de bak moeten. Waarom zou ik donor moeten zijn? Op grond waarvan? Om mijn naaste te helpen? Maar leef ik niet voor mijzelf dan? Waarom zou ik een AZC naast mij moeten tolereren? Omdat gastvrijheid een belangrijke waarde is? Wie heeft dat gezegd? Het gaat toch ten koste van mijzelf? Of levert het ook nog iets op? Donorschap, vluchtelingenproblematiek, bankencrisis, alle grote issues van onze tijd gaan ten diepste over de waarden van onze samenleving. Dat debat moet de overheid durven aan te voeren. Zonder koudwatervrees met allen die daar in de samenleving ook al over nadenken. Dat debat zal in al zijn diversiteit ons behoeden voor een overheid met totalitaire trekken. Want dat is misschien wel de grootste angst: Je kunt op een volstrekt democratische wijze je vrijheid verliezen. Bij meerderheid van stemmen.

Ont-framen in de Achterhoek

Na een stevig ontbijt, Kaffee, Schinken, Ei, nochmal Kaffee… Möchten Sie noch etwas? Nein Danke, es war sehr gut!… verlaat ik Emmerich. De bedoeling is Montferland in te rijden, maar mijn fietstomtom beslist anders. Ook goed. Al na één dag ben ik slaaf van mijn tomtom. Ik rijd oostwaarts het stadje uit, maak een bocht en nader na een kilometer of zes de grens. Aan de andere kant, verscholen net achter de grens  ligt Netterden, een lommerrijk dorp met een kerk in het midden, verscholen in het land zoals ik mij de hele Achterhoek voorstel. Glooiende akkers, landgoederen, hier en daar een bos. Maar niets is minder waar. Zodra ik het dorp uitga ontvouwt zich een lange strook kaarsrecht asfalt die het land in tweeën deelt. Aan beide kanten frisgroen grasland gelijk een polder. Het gaat van hieruit 3,5 kilometer rechtdoor meldt mijn tomtom. Ergens aan de horizon gloren wat bomen, een huis, een boerderij. En verder is er tegenwind. Geen forse, wel een vervelende. Het landschap ergert me. Dit is niet wat ik had verwacht. Een troost: de 3,5 kilometer geven mij de ruimte om mijn verwachtingen bij te stellen. Had ik niet ooit ergens gelezen dat grote delen van de Achterhoek pas laat – tot in de twintigste eeuw – in ontginning waren gebracht? En was het dan niet logisch dat in die tijd toen de schaalvergroting de landbouw al zijn greep kreeg, dit een strak en planmatig, meer industrieel landschap opleverde? Door dat land fietste ik nu. Het deerde dit landschap niet of ik het mooi of lelijk vond. De kennis van de geschiedenis leerde mij het wel anders waarderen. Al bleef de wind vervelend.

De zelfreflectie zou die dag niet meer van mij wijken. En ik besefte dat tijd de voorwaarde was om met de werkelijkheid van het land om te gaan. Die werd mij met het fietsen voldoende gegeven. Al trappend kreeg ik in de rust van het nabije maar voorbijglijdende landschap de ruimte om van een vooroordeel tot een oordeel te komen. En binnen die ruimte kreeg het vertrouwen een plaats dat mijn oordeel grond onder de voeten kon geven. Dat vertrouwen werd mij niet door het landschap aangereikt – het landschap is niet te vertrouwen – ik was er mee op de fiets gestapt. Ik had het meegekregen van thuis, ik had het geleerd in de kerk, waar het al oude papieren bleek te hebben. De kerk was ook de plaats waar ik het probeerde te onderhouden. Ik had er ooit voor gekozen om ermee te leven. En in principe iedereen te vertrouwen die op mijn pad kwam. Dat gold ook voor de uitspraken die tegen mij werden gedaan. Over dat wat de mensen over zichzelf en over de werkelijkheid waarin zij leven kunnen melden. Zo voerde ik ooit een intensief gesprek met een gastenpater in een klooster in de Spaanse Pyreneeën die mij anders naar de voor mij godverlaten omgeving leerde kijken. Zijn uitspraken over het landschap gaven aan het landschap waarde en leerde mij het landschap begrijpen.

Pas dagen later hoorde ik dat ver weg van de Achterhoek een debat werd gevoerd. Een vrouw in een boerkini werd op een strand in Zuid-Frankrijk gedwongen zich van haar kleding te ontdoen. In het kader van het recente terroristische geweld werd haar kleding begrepen als een te weinig neutrale.  De seculiere normen gebaseerd op vrijheid en neutraliteit schrijven bijna naakt voor, de neutrale staat volgt klaarblijkelijk de laatste mode. Het bizarre van het voorval was dat de mededeling die de vrouw over zichzelf deed geen enkel doel trof. Ze bedekte zich uit geloofsovertuiging en die had niets met jihadisme te maken, laat staan met aanslagen, zei ze. Ze was Francaise en hield van haar land. Ze werd niet geloofd. Met de opgedane inzichten van mijn fietstocht: het was hier niet van een vooroordeel tot een oordeel gekomen. De vrouw had er de tijd niet voor gekregen en de ordehandhavers hadden er de tijd niet voor genomen. De uitspraak die de vrouw over zichzelf deed werd niet voor waar gehouden.

Angst vernietigt in eerste instantie onze tijd en baart vervolgens een frame dat op zijn beurt weer tot vernietiging leidt. De vrouw kon niet anders meer worden gezien dan als een tegenstander van de Franse staat. Zij was met haar kledingkeuze niet langer loyaal aan de waarden van gelijkheid, vrijheid en broederschap. En met haar werden alle vrouwen die zich in een boerkini op het strand durfden te vertonen gediskwalificeerd.

Nu kan een dergelijk frame alleen worden vernietigd als er tijd en ruimte worden gevonden om tot een zinnig en weloverwogen debat te komen. Daarvoor kan worden gekozen. Het lijkt me bij uitstek de taak van de staat deze tijd en ruimte te organiseren. Voor het ontbreken van het vertrouwen ligt dat anders. Het hervinden daarvan moet ergens anders vandaan komen. In tegenstelling tot de algemene beschouwingen die je tegenwoordig over religie kunt vinden is mijn stelling nog steeds dat religie één van de grootste bronnen en leveranciers van dit vertrouwen is. Het zijn juist de gestolde verhalen van de religieuze tradities waarin ten diepste alle diepmenselijke aspecten als haat, vrede, oorlog en verzoening en liefde te sprake worden gebracht. Tegelijkertijd ligt in de stolling van deze verhalen ook het grootste probleem waarmee religies op dit moment te kampen hebben: de verhalen moeten worden onderzocht, ze vragen om een omgang die van een-dimensionaliteit niet wil weten, ze zijn wars van kretologie, ze zijn niet terug te brengen tot one-liners, ze zijn geen leveranciers van instant-vertrouwen. Ze vragen kortom om tijd en ruimte, ze hebben bijvoorbeeld een eredienst nodig en een uur op zondagmorgen.

Religieuze tradities zijn uiterst kwetsbaar. Het is verontrustend om te zien dat een kleine groep mensen in staat is om religie door terreur als synoniem voor haat en geweld te framen. Even verontrustend is het dat een veel grotere groep mensen er voor pleit om vanwege deze terreur om ons van alle religieuze bronnen af te sluiten. Het wordt zelfs als een grote stap voorwaarts gezien. Het is dus mede door het terrorisme zelf dat het frame in leven wordt geroepen en het is de seculiere maatschappij die dit frame omarmt en weigert te onderzoeken.

Nu zou ik hier tot het oordeel kunnen komen dat zowel terreur als secularisme tot vernietiging leidt. De eerste eist mensenlevens, de tweede scheidt ons van onze religieuze bronnen en daarmee van een groot deel van ons cultureel erfgoed. Maar dit oordeel is te makkelijk. Religieuze tradities zijn hier zelf ook in het spel ook al liggen ze onder vuur. En erkend moet worden dat – hoe bizar ook – er mensen vanuit religieuze motieven haat en verderf zaaien met een ongekende opofferingsgezindheid die ons doet huiveren. Het frame religie=geweld wordt dan ook constant van voedsel voorzien.

Maar er is nog iets anders. De doelloze vernietigingen in de oorlog in Syrië ontmenselijken het bestaan tot vormen die aan de absurditeit voorbij gaan. Ze spiegelen de diepste zinloosheid. Wij verdragen deze zinloosheid niet. En merkwaardig genoeg is deze absurditeit weer een voedingsbodem voor een frame, waarbij op een perverse manier zin wordt gegeven aan wat geen zin heeft. Zinloosheid voedt zo complottheorieën. De vluchtelingenstroom naar Europa is een poging om de Islam te verspreiden en Europa te onderwerpen hoorde ik onlangs. Hoewel ik die gedachte direct wilde weerleggen begreep ik bij navraag dat de theorie niets anders was dan een poging een antwoord en zin te geven aan iets wat geen zin heeft. Het bestaan kan niet zo absurd zijn dat wij elkaar massaal vernietigen. Dat gaat er bij ons niet in. Daar moet een hoger doel achter zitten, want het past niet bij het beeld dat wij van onszelf hebben. Wij zijn tolerante positieve en vrijdenkende mensen die in vooruitgang geloven. We worden ons steeds betere zelf. Blijkbaar vergeten we, nog maar 70 jaar na de grootste vernietiging die de mensheid zichzelf heeft aangedaan, waartoe mensen in staat zijn. We kunnen het bestaan van elke zin beroven.

Het geweld en de vernietiging onder ogen zien is het moeilijkste wat ons te doen staat. Ze behoren tot de mogelijkheden van de menselijke soort en kennen angst als één van de rijkste voedingsbodems. Het is de angst die de tijd en de ruimte vernietigt om het spel van vooroordelen en oordelen een kans te geven. En het zijn de religieuze bronnen waaruit wij ons vertrouwen kunnen putten. Mits we de tijd nemen. En niet lui zijn, noch laf.

Emmerich

Vooropgesteld: ik had er helemaal niet willen zijn, in Emmerich. Het lag ook helemaal niet in de bedoeling om daar te overnachten. En al helemaal niet in een Fremdenzimmer boven Balkanrestaurant ‘Rheinblick’, hoewel de kamer proper genoemd kon worden met een keurig losse douchecabine in de hoek, twee lage houten bedden met nachtlampjes, witte Duitse dekbedden en een televisie met zenders waarvan ik de meeste in Nederland niet kan ontvangen. De enige smet vormde een paar vlekken in de vloerbedekking die bij inspectie niet stonken noch bleken af te geven. Ook over het uitzicht had ik niet te klagen toen de dikke lucht van de keuken beneden mij het ruime balkon opdreef en ik met eigen ogen kon zien hoe ieder schip zijn eigen route op de rivier koos, al naar gelang de diepgang. Onlangs had mijn vriend mij uitgelegd welke signalen de schipper ter beschikking staan wanneer hij een voorkeur voor de binnenbocht aan wil geven en zijn tegenligger links wil passeren. Ik meende het zelfs allemaal even te begrijpen deze nautische omgang hier op de Rijn, die hier zo vlak voor de grens zo stoer en breed stroomt en van afscheidingen en splitsingen nog niet wil weten. Die zijn voor Nederland.

Maar ik had hier niet willen zijn op deze plek waar een verwoestend spoor van bommen in de nadagen van de oorlog het stadje grotendeels in de as legde en de herrezen bouw met de kenmerken van jaren vijftig en zestig paradoxaal genoeg het geslagen gat blijvend zichtbaar maakt. Ik had in Keeken willen blijven, deze zelfde middag nog. Keeken, een dorp vlak over de grens bij Nijmegen tegenover Lobith en Spijk zo ongeveer. Van Keeken had ik nog nooit gehoord, maar mijn pas aangeschafte fietstomtom voerde mij erdoor, op weg naar een bestemming ver achter Emmerich. Keeken is nauwelijks een dorp te noemen. Maar op zoek naar een rustpunt en meer nog: naar eten en drinken nam ik elke huis van het gehucht waar. En opeens was het er: Gaststätte Schmidtshausen. Ik stapte af, zette mijn fiets tegen de gevel, ontwaarde het bordje Fremdenzimmer en wist: hier moet ik blijven. De deur stond open en ik liep naar binnen. In het café stonden lange gedekte tafels met grote ronde taarten. ‘Sie haben geöffnet?’ vroeg ik de vrouw die uit de keuken naar de bar kwam. Ze ontkende. Nee,  ik ontvang vanmiddag een groep gasten. Wat wenst u? Kaffee und Kuchen vielleicht? Dat kan wel voor één persoon, gaat u maar even buiten zitten en kiest u vooral taart. Wat wilt u? Kersen of kruisbessen? Ik nam plaats op het terras met dunne Parijse stoelen. Niet veel later was ik niet meer alleen. Een grote groep Duitse senioren zette de mij omringende ruimte vol met hun pas aangeschafte elektrische fietsen. Gazelle was populair in Duitsland zo te zien. En Union ook. Toen de koffie met taart werd gebracht wist ik helemaal dat ik niet meer weg wilde. Hoe idioot het idee, om honderden kilometers door Nederland te gaan fietsen, het lijf te vermoeien ten einde het hoofd leeg en stil te krijgen. Niets fietstocht, niets elke dag 70 tot 90 kilometer zwoegen. Ik blijf hier, betrek een Fremdenzimmer, zorg dat ik een laptop krijg en reis niet verder. En dan ga ik elke dag een stuk lezen. En schrijven. Leuke vakantie gehad? Ja, ik ben ik Keeken geweest. Waar? Keeken. Zegt je dat niets? Ik ga je niet vertellen waar het ligt. Het is mijn geheim. Het is zo klein dat het bijna niet bestaat. Het is ook niet belangrijk, geschiedenisgewijs gesproken, maar de mensen zijn er gastvrij. Ik dronk de koffie, at het gebak met smaak en rekende binnen af. Ik vroeg niet meer naar de Fremdenzimmer, maar nam afscheid en bevrijdde mijn fiets uit het woud van elektrische soortgenoten. Ik had niet de moed om te blijven. Ik wist niet waarom. Moesten er doelen gehaald worden deze vakantie? Zoals in het hele jaar? Moest ik mijzelf bewijzen? Maar voor wie? ik wilde er niet over nadenken. Ik wilde fietsen! Afzien! Niet denken!

Ik reed weg en vond het pad langs de Rijn stroomopwaarts. Een tiental kilometer later brak plotseling het zadel van mijn fiets. Er bleek een schroef kapot. Nog zeven kilometer naar Emmerich. Ik besloot te gaan lopen. In Emmerich repareerde een chagrijnige fietsenmaker nog net voor sluitingstijd mijn fiets voor vijf euro. Ik betrok de laatste vrije kamer van het stadje boven Balkanrestaurant Rheinblick, at een matige maaltijd bij één van hun buren  op de Rheinpromenade en maakte een korte wandeling over de kade. De brug bleek rood verlicht inmiddels. Ik keerde terug naar mijn kamer. De deur van het balkon zette ik open. De keukenlucht werd nu voorgoed verdreven. Ik ging op het bed liggen. De schepen stampten zachtjes de Rijn over. Soms hoorde ik het sonore ploppende geluid van de kleinere exemplaren. Ik lig weer in het kamertje boven in het huis bij mijn opa en oma aan de Gouwe in Boskoop. Er passeert een schip. En nog een. En nog een. Ik word steeds kleiner. De wereld wordt overzichtelijk als Keeken. Ik ben vijf jaar. En val in slaap.

Orlando

De sociale media brengen me het bericht: De Keizersgrachtkerk in Amsterdam is vanavond open. Om de slachtoffers van Orlando te gedenken. Ik heb geen zin om te gaan. Ik ga. In de metro op weg naar het centrum bedenk ik dat ik andere plannen voor deze avond had. Werk. Op de bank zitten. Mij opwinden over het NPO-fenomeen Sportzomer. Of gewoon in ledigheid de tijd voorbij laten gaan. Maar ik ga. Onderweg onderzoek ik mijn weerstand. Ik heb niets met het massale rouwbetoon  na de aanslagen die het Westen de laatste jaren treffen. Leuzen als: We are Charlie, Pray for Paris, het is allemaal niet aan mij besteed. Hoe eensluidender de schreeuw van de massa, des te groter wordt mijn wantrouwen. Wij kunnen ons niet wapenen tegen gekken die het geweer oppakken en beginnen te schieten. Een schreeuwende massa roept de illusie op dat er verzet mogelijk is. Maar dat kan niet. We bedriegen onszelf. Het protest drijft ons slechts tot een tijdelijke eensgezindheid. Veroorzaakt door de dader. Maar we zijn niet eensgezind. Dat is niet erg. Een vrije samenleving kan een grote verscheidenheid aan. Zelfs wanneer die verscheidenheid schuurt. We zijn vrij. En we zijn kwetsbaar. En we zijn kwetsbaar omdat we vrij zijn. Die vrijheid heeft een prijs. We kunnen hooguit roepen dat we die prijs niet willen betalen. Maar we weten: er is geen alternatief. En dan nog iets: Is het rouwbeklag en het verzet niet uiterst selectief? Het is telkens weer indrukwekkend: monumenten overal ter wereld in bleu-blanc-rouge of in de kleuren van de Belgische vlag. Maar de verdronkenen in de Middellandse Zee valt een dergelijke eer niet ten deel. We hanteren verschillende standaarden ten aanzien van de zinloze doden. Niet iedereen is het herdenken waard.

Onderweg in de metro ontwaar ik de laatste haard van mijn weerzin. Het is de moordenaar zelf die mij nu in beweging zet. En hij heeft dat geweten. Hij heeft geweten dat de reikwijdte van zijn daad veruit het lokale zou overtreffen. Hij heeft met het neermaaien van zijn slachtoffers beseft dat de gruwelijkheid van zijn daad in zijn vermenigvuldiging zou uitgroeien tot een groot en wreed symbool. Een zoveelste merkpaal in de geschiedenis van zijn land waar hij zich toch geen deel van voelde. Een land dat ervan uitgaat dat de vrijheid alleen gewaarborgd wordt als zoveel mogelijk inwoners in staat zijn die vrijheid buitenproportioneel te schenden. En dat is gebeurd.

Ondertussen vragen we ons af wat de man heeft bezield. Maar waarom zouden we dat willen weten? Zijn vader meldde dat hij zich kwaad had gemaakt om twee zoenende mannen. Sinds wanneer is dat een reden voor massamoord? Andere media melden dat hij bekend was in de bar waar hij zijn gruweldaad uitvoerde. Misschien had hij moeite met zijn geaardheid. En voldeed hij niet aan de verwachtingen van zijn vader. Nog een reden: Hij zat klem tussen twee culturen. Hij liet zich inspireren door Islamitische Staat. Misschien allemaal waar. Maar geen enkele reden om het leven van onschuldigen weg te nemen. Ik wil helemaal niet weten wat de man heeft bezield. De geschiedenis leert ons de trieste wetenschap dat er een land bestaat waar een mens gewetenloos kan moorden. Het is een land waarin de destructie wordt omarmd en waar de mens zijn wil tot vernietiging kan uitleven. Ik wil de ingang van dat land niet kennen. En goddank bemoeilijken de meeste westerse landen ons ook de toegang tot een dergelijke land. Dat heet beschaving. En die beschaving houdt de vrijheid in stand. Zo goed en zo kwaad als dat gaat.

Er staat een bord bij de kerk op de Keizersgracht: Orlando gedenken, steek een kaarsje aan in de kerk. Ik loop de trap op en ga naar binnen. Er ligt een boek waarin geschreven kan worden. Er klinkt zachte muziek. Op de tafel voor in de kerk ligt een regenboogvlag. Daarvoor staan op een spiegel kaarsjes, aangestoken door mijn voorgangers. Ik loop naar voren, pak een kaarsje en steek het aan bij de kaarsen die al branden. Een daad van niets. Een volkomen machteloos gebaar, tegenover ieder mens die meent met een wapen zijn waarheid te moeten opleggen. Tegelijk besef ik het dat dit het dus is. De andere kant van vrijheid heet kwetsbaarheid. Ze zijn onlosmakelijk verbonden. Waar de kwetsbaarheid verdwijnt is de vrijheid in het geding. Waar stemmen de overhand krijgen dat we ons meer moeten beschermen en bewapenen wint het wantrouwen en de angst. De enige remedie hiertegen is onze kwetsbaarheid oefenen. Zinloze kaarsen opsteken. Onbekenden groeten op straat. Ons niet gek laten maken in de spiraal van wantrouwen en schelden. Gastvrijheid blijven oefenen. Niet meegaan in de verharding. Cynisme geen kans geven. Dat soort zinloze dingen. Ik loop de kerk uit. En weet weer waarom ik hier zondags ook wel eens zit.

Dit blog is ook gepubliceerd op de site van nieuwwij.nl