Ferdinand Borger

Vreemd frame

Vlak voordat ik in slaap val hoor ik net na twaalven het begin van een aflevering van Nooit meer slapen op NPORadio1. Te gast is Tosca Nifterik, nu vooral schrijfster, maar in de jaren negentig bekend als de vrouwelijke helft van Theo en Thea, de populaire kinderserie van de VPRO. In vogelvlucht wordt er bij de eerste vragen haar biografie doorgenomen. Je bent ook misdienaar geweest hè, Tosca.  ‘Misdienette’, verbetert Tosca, zo heette dat toen. Maar nu geloof je niet meer toch? De vraag wordt wat lacherig gesteld. Jawel, zegt Tosca, ik geloof nog steeds. Er valt een kleine stilte, ik hoor de presentatrice aarzelen of ze hierop moet doorvragen. Ik ben voor mijzelf een soort van strenggelovig, op mijn manier, vervolgt ze. Ik kan me niet voorstellen dat alles wat er is, de hele wereld, door toeval zou zijn ontstaan.

Een paar weken geleden was de zangeres Anouk te gast bij DWDD om haar nieuwe plaat te promoten, nummers vol met liefdes en verlangen. Waarom heb je het in één van je nummers over ‘u’ in plaats van ‘jij’, vroeg Matthijs van Nieuwkerk. Over wie heb je het daar? Er kwam een aarzelend antwoord. Die ‘u’ is iets dat veel groter is dan ik, daar richt ik me dan op, sommige mensen noemen dat God. Mag ik daar verder over doorvragen vroeg  Matthijs. Nee, zei ze, dat kan ik niet. Daarop viel ze stil met tranen in haar ogen en vulde een stilte het gesprek. Een ontregelende en ontroerende stilte.

De belijdenis ‘ik geloof’ of ‘ik geloof in God’ is een ongemakkelijke zin in een seculier debat. Kennis van geloof en christendom zijn dermate op de achtergrond geraakt dat menig presentator voelt dat er achter de vraag vooral glad ijs ligt, dat je beter maar niet kan betreden. Een persoonlijke overtuiging hoort bij jezelf te blijven. Maar wat als de overtuiging de woorden geeft aan de taal van jouw liedjes? Wat als die overtuiging de bron blijkt van jouw creativiteit of innovatie waarmee je aan de dag treedt als mens? Religie kan alleen uit het publieke domein worden verdreven als je mensen verbiedt publieke mensen te zijn. En dat laatste zijn wij allen, zolang we in vrijheid leven tenminste.

De journaliste Yvonne Zonderop schreef onlangs het boekje ‘Ongelooflijk, over de verrassende comeback van religie’. Ooit katholiek opgevoed zwoer zij het geloof af, zoals zoveel babyboomers. Geloof was onderdeel van de instituten die konden verdwijnen. In haar boek maakt zij nu de balans op. Ze constateert dat er velen op zoek zijn naar zingeving en levensdoel. En dat het geloof dat we aan de kant hebben gezet kan daar volop in voorzien. Het biedt troost, zin en rituelen. En ook nog eens een gemeenschap die daar voor wil staan. Religie is hip aan het worden, stelt ze.

De vraag is nu of nieuwe zinzoekers hun weg naar de kerk weten te vinden. Opvallend in het verhaal van Zonderop is dat zij frank en vrij getuigt van de schat van de christelijke traditie, terwijl wij binnen de kerk die slechts nog aarzelend kunnen verwoorden. We kunnen vaak beter aangeven wat we niet meer geloven dan wat we wel geloven, gevangen in het seculiere frame dat enigszins lacherig van ons vraagt ons geloof in God te ontkennen. Je gelooft toch niet meer in God? Waarop dan een verontschuldigend, meegaand antwoord komt… Euh, ja eh, nee,  ik geloof niet dat God almachtig is, en het kwaad wil en nee,  God is geen man met een baard die op een wolk zit, mocht je dat nog denken, en natuurlijk al helemaal geen witte man, en ja hoor homo’s mogen best trouwen en van mij ook nog eens gezegend worden als in een huwelijk etc. etc. etc. Zo passen wij netjes binnen de verwachtingen die over ons worden uitgesproken. We geloven wel, maar zijn geen gekke Henkies, we zijn moderne mensen. Misschien gewoon eens proberen onze woorden opnieuw te rangschikken? Ik geloof in God omdat Hij de bron van alle verwondering is? En ik geloof in een gemeenschap van mensen omdat ik als mens niet alleen ben? Of misschien toch maar minder woorden er aan geven? Ja, ik geloof in God. Daar kan ik niet zoveel over zeggen. God overstijgt alle taal.  Het is een beetje als met liefde en houden van, daar weet ik ook niet zoveel van te zeggen. Het is er. Dan zal het gesprek stil vallen en wordt aarzeling ons deel. Zoals het bestaan van Abraham ooit opgebroken werd. En van Mozes. En van Ruth. En van de discipelen etc. etc. Elke Godsopenbaring sticht in eerste instantie verwarring. We blijken dan ineens deel te zijn van een mooi en eeuwenoud gezelschap: het genootschap van de ontregelde mensen.

In Holland staat een kerk – een terugblik

De herdenking van vijfhonderd jaar Reformatie leidde vandaag tot de EO-uitzending ‘In Holland staat een kerk’, aangekondigd als muzikale show, geprogrammeerd voor NPO1 dus met de eis aansprekend te zijn voor een breed publiek. Geen sinecure om te maken, vertaal een religieus thema maar eens voor een breed publiek in een land waar religie zo’n beetje achter de voordeur dient te verdwijnen. Ik zette mij vanavond nieuwsgierig voor de televisie en dat werd een kwelling. We zijn in ons land toch wel in staat om iets beter te maken dan dit? NPO1 is er niet voor de verdieping, maar dat betekent toch niet dat de geschiedenis van de Reformatie zo kort door de bocht moet worden gepresenteerd? De voor-reformatorische katholieke kerk werd al snel weggezet als het door en door corrupte instituut waar mensen dingen werd geleerd die niet in overeenstemming waren met de Bijbel. Gelukkig was daar Luther met zijn hamer, die de kerk de stellingen en het volk de Bijbel gaf. Maar die Luther was er niet zonder bijvoorbeeld Erasmus van Rotterdam, de stad van de Laurenskerk waar het programma werd opgenomen. Als er iemand een Nederlandse, oh nee, Hollandse bijdrage aan die Reformatie heeft gegeven dan is het Erasmus wel. Geen woord erover. Daarna ging het al snel naar de beeldenstorm, want de mensen konden nu in de Bijbel lezen dat je geen gesneden beelden mag maken. Dus gingen ze de beelden te lijf. Tuurlijk. Dat werd prachtig geillustreerd met de videomapping op de kerk, waar je met beeld(!) kunt laten zien dat de kerk instort terwijl die overeind blijft staan. Onvermijdelijk werd ik herinnerd aan de beeldenstorm van Islamitischse Staat in onze tijd. Geconfronteerd met de werkelijke vernietigingskracht die religie kan ontketenen, zul je nooit meer met romantiek over dergelijke acties spreken. Gelukkig meldde Andries Knevel hoe verschrikkelijk die beeldenstorm was geweest. Daarna kwamen alle platitudes over Holland langs. Reformatie betekent zuinigheid, zie de flessenlikker. Reformatie betekent VOC mentaliteit, kijk naar de welvaart en de grachtengordel, maar Reformatie betekent ook verzuiling. Oh ja, dacht ik? Is er overal een directe lijn te trekken? Wel eens van het humanisme gehoord als stroming? En de invloed daarvan? En als het verband er wel is, kun je die dan even uitleggen? Zelfs op NPO1? Drie keer werd ons dezelfde geschiedenis verteld over de functie van de statenbijbel voor het ontstaan van het Nederlands. En de invloed van Willem van Oranje daarop onvermijdelijk gevolgd door het zesde couplet van ons volkslied. Een beetje God, Nederland en Oranje. Maar waarom werd ons niets verteld wat de Reformatie heeft betekend voor de schilderkunst waar Nederland in de zeventiende eeuw in uitblonk? Waarom zagen we niets van Rembrandt? Het is prachtig om te laten zien dat juist de nadruk op het Woord zoveel beeld heeft voortgebracht, want de Reformatie was vooral een beeldrevolutie: geen Duitser is zo vaak afgebeeld als Luther. En wat helemaal onderbelicht werd, ondanks een constant musicerend orkest dat vaak hinderlijk naar de achtergrond werd gedrongen: Wie Reformatie zegt, zegt muziek, zegt: zelf zingen, zegt Bach. Geen enkel land omarmt Bach inniger als dit land, zelfs – en misschien wel juist – in zijn geseculariseerde staat. Als er iets is wat de Reformatie heeft ontwikkeld dan is het wel kerkmuziek. En wie Reformatie zegt, zegt ook: kansels, preken, luisteren! Misschien dankt onze cabarettraditie van one-man-shows, de populariteit aan de eeuwenlange traditie van verkondigingen op de kansel. Wat was het spannend geweest om juist dat aspect in een kerk voor het voetlicht te brengen. En dan niet op een catwalk, maar vanaf de kansel. Dit is een preekland. Reformatie betekent: uitleggen, verkondigen. Om welke stelling zou het nu gaan? Welke woorden moeten er nu onvermijdelijk klinken? En wie durven we daarvoor te vragen? Zullen we Mark Rutte uitdagen voor een visie?

Bijna op het eind zong Stef Bos nog een keer het lied dat hij schreef voor de EO-serie ‘Toen was geloof nog heel gewoon’. Een lied vol nostalgie toen iedereen nog naar de kerk ging en alle zekerheden nog overeind stonden. Ach ja, wat was het mooi in de jaren vijftig. Luther zou ervan gegruwd hebben. Want als er iets onderuit ging in de Reformatie dan waren het wel: zekerheden. Nostalgie had hem niet de hamer doen heffen. Geloven bleek leven te zijn in een wankel evenwicht. En Luther zou ondervinden dat dat genoeg kan zijn. De beelden van het programma waren behoorlijk ok. Dat is mooi. Maar kom op EO. Dit kan veel beter.

Ontregel ons God, ontregel ons!

Zondag 1 oktober ging ik voor de laatste keer voor in de Keizersgrachtkerk in Amsterdam. De eerste dienst over een serie met als thema: Kunst over hemel en hel. Hieronder de tekst van de overweging.

Gemeente van Jezus,

De eerlijkheid gebiedt mij om te zeggen dat ik ‘ja’ tegen deze dienst had gezegd, nog voor ik mij goed en wel gerealiseerd had wat het thema inhield. Hemel, hel, kunst bleef er bij mij hangen… en de notie dat ik daar wat zinnigs over moest gaan zeggen, was nog niet tot mij doorgedrongen. Wel schemerde er de vraag tot mij door: kunnen we daar nog wat mee met beelden van hemel en hel. En daarachter natuurlijk de vraag; kunnen we überhaupt wat met hemel en hel. Of moeten we dat niet afschaffen als zijnde niet meer van deze tijd. Of sterker nog: niet meer van nut. Dat laatste: dat iets nut moet hebben vind ik weer zo’n gereformeerde vraag, die komt hier telkens weer langs… Ik krabde me dus de laatste weken dikwijls achter de oren bij dit thema, alsof het uitspansel zich vernauwde in een zich steeds enger wordende ruimte en het zelfs op mij voorzien had. Wie ben ik eigenlijk om uitspraken te doen over hemel en hel? Wat weten we daar nu eigenlijk van. Wie ben ik als mens op de eeuwigheid. Past ons, past mij geen bescheidenheid?

Deze uitleg is dus niet meer dan wat woorden tegen die eeuwigheid aan. Tegen die veronderstelde hemel, tegen het woeden van het hellevuur. Niet meer en niet minder. Ik vond het een troostende gedachte de afgelopen weken mij de hemel te verbeelden op zondagochtend. Zo ongeveer ergens boven deze plek. En mij in te denken dat God van boven naar beneden kijkt en ineens roept, jongens, meisjes, kijk nou toch daar beneden, daar, die mensen aan de rand van dat grachtje in dat wereldstadje. Ze gaan het over de hemel en de hel hebben. Wat zullen ze ervan gaan zeggen? En dat er dan een weddenschap daar wordt gehouden. Ik denk dat ze hem gaan afschaffen, roept er één. Ik wed erop dat ze hem zullen moderniseren. Nee joh, ze gaan zich afvragen hoeveel nut wij nog hebben. Ssssst, ze gaan beginnen roept er weer een ander. Even wachten jongens, straks bestaan we niet meer. Dan klinkt er een daverend gelach daarboven en wordt het stil.

Om het geheel niet te laten uitdijen tot een college van een uur zal ik het beperken tot drie punten. Eerst zal ik wat zeggen over de afbeelding van Botticelli die we hier zien. Dan zal ik een pleidooi voeren om hemel en hel maar af te schaffen en ons te beperken tot het hiernumaals, om vervolgens uit te komen bij de kunst die ons hemel en hel als mogelijkheid aanbiedt…

Om met het begin te beginnen: deze afbeelding waar wij nu naar kijken is van Botticelli en dateert uit het begin van de veertiende eeuw. Het is een uitbeelding van de hel zoals Dante hem in het begin van de veertiende eeuw beschreef in zijn boek ‘De goddelijke komedie’. Komedie, want uiteindelijk loopt de reis goed af. Dante laat zich inspireren door het meisje Beatrice, die hij  op 9 jarige leeftijd ontmoette en die een verpletterende indruk op hem maakte. Helaas werd zij slechts 24, en in een halucinerende reis gaat Dante naar haar op zoek en daalt daarbij diep af in het rijk van de doden. Hij beschrijft daarbij de hel als een trechtervormige grot die ontstaan is toen God Lucifer uit de hemel smeed. Lucifer zit nu onderin de trechter vastgevroren in het ijs. Samen met zijn vriend Vergilius daalt Dante af naar beneden en ontmoet daar op elke ring zondaars in verschillende gradatie. Ik citeer:

In de eerste vijf ringen huizen zielen die hun driften en lusten niet konden bedwingen: wellustigen, vraatzuchtigen, hebzuchtigen en wraakzuchtigen, maar ook ongedoopten en deugdzame heidenen. De zesde en zevende ring zijn voor ketters en geweldplegers (moordenaars, rovers, zelfmoordenaars, godslasteraars, sodomieten en woekeraars). De achtste en negende ring zijn voor bedriegers: onder meer koppelaars, heksen, dieven, schismatici, alchemisten en vervalsers. U merkt: u kunt uw plekje uitzoeken…

Het beeld dat Botticelli hier maakt van Dantes reis is niet bijbels gefundeerd, maar vindt voornamelijk zijn oorsprong in Romeinse en Griekse mythen. Het heeft wel zijn plek gekregen in het Christendom. Met name de Middeleeuwen hebben ons, ook door de schilderijen van Jeroen Bosch, tal van verbeeldingen opgeleverd van hemel en hel. Van verdwenen aards paradijs, van plekken waar je niet wil zijn en waar je ook nooit wil komen. En die afbeeldingen kregen hun functie. Het joeg angst aan. Het dwong je op het rechte pad te blijven. En niet in de laatste plaats: het gaf macht aan de kerk. Een macht die zich niet alleen over het aardse leven uitstrekte, maar reikte tot over de grenzen van de dood. Het gaf de kerk een troef in handen in de strijd met wereldlijke heersers. Hoezeer zij zich ook door oorlogen konden verzetten, zich sterk maken, zich bewapenen, land veroveren, de kerk had altijd de dood achter de hand, het landschap van de hemel en de hel, waar zij oppermachtig waren. De sleutels van de eeuwigheid lagen toch vooral in Rome, zeg ik als rechtgeaarde protestant, daar kon geen vorst of keizer tegenop. De verbeelding van de hemel en de hel werden zo vooral: machtsmiddel. Reformatie en later de Verlichting kwamen daartegen met succes in opstand. Weg met alle speculatie, weg met de angstwekkende verbeelding, maar ook weg met de zoetsappige verleiding van een hiernamaals dat je tot passieve mensen maakt hier in het ondermaanse. Er zijn altijd mensen die jouw passiviteit en ondergeschiktheid willen, er zijn altijd mensen die er belang bij hebben dat je je schikt in je lot. Weg met de idee dat alles later beter wordt. Weg met de idee dat de hemel vooral bedoeld is als een doekje voor het bloeden.

Maar wat dan? Bij de schrijver Nortrop Frye kwam ik de gedachte tegen dat de grootste verleiding van dergelijke hel- en hemelkaarten is dat zij een kosmologie voorstellen. Een kaart waarin alles zijn ordening en zijn plek heeft. En waarin ook geen beweging wordt veronderstelt. Geen reis meer, geen doel. Alles heeft zijn plek in een min om meer logisch verband. De hemel- en helkaarten maken het leven statisch.

Terecht dan ook dat Reformatie en Verlichting een flink mes hebben gezet in al deze hemelse en helse speculaties. Het is niets anders dan een grote bevrijdingsbeweging geweest. De Reformatie maakte ons ervan bewust dat vanuit de Bijbel er niet zo gek veel valt te vertellen over het hiernamaals. In het Oude Testament speelt het nagenoeg geen rol, pas in de eeuwen voor onze jaartelling wordt er onder invloed van de Grieken over een hiernamaals nagedacht. In het Nieuwe Testament vinden we verschillende opvattingen over het hiernamaals, maar nergens is dat een uitgewerkte kaart. Als Jezus in de tekst die we vanmorgen lazen wijst op het Gehenna, (waarover Gerhard in de derde dienst in deze serie meer zal vertellen) dan wijst hij op het Hinnomdal bij Jeruzalem, de plek o.a. waar de gestraften hun einde en rustplaats vinden. In die lokalisering schemert nog de idee uit het oude testament door dat hemel en hel niet ergens metafysisch, boven ons gedacht dienen te worden, maar ergens elders op deze wereld. Net zoals het paradijs geen luchtspiegeling was, maar ergens in het platte vlak werd gedacht.

Zover was ik deze week gekomen. En ik dacht; misschien is het beter hel en hemel te vergeten. En ons op het nu te richten. Dat ligt ook meer in de lijn van deze tijd, waarin wij ons sowieso al voortdurend opjagen naar morgen, naar straks, naar beter. Laten we hemel en hel vergeten en ons beperken tot dit ogenblik waarin we zijn. Zen! Zoiets. Niet de eeuwigheid is ons perspectief, maar deze tijd. Niet het daar, maar het hier. Laten we ons bepalen tot dit moment. Ik probeerde dat deze week een dagje uit. Niet denken aan straks, niet wat er moet gebeuren, niet wakker liggen van een aanstaande verhuizing, noch van nieuw werk of een uitleg die nog niet af is. Laat ik me bepalen tot het hier en dit moment. Maar toen ik de krant pakte stelde ik mijzelf ineens de vraag: als ik me beperk tot het hier en nu. Als ik hemel, hel, later wegdenk… Over welk hier en nu heb ik het dan? Ons land staat op de achtste plaats van de rijke landen. We hebben het dus over een rijk land. Deze stad is een booming town, die door steeds meer toeristen wordt gevonden. Amsterdam is misschien wel welvarender dan ooit, en wordt ook mooier dan ooit… Maar in datzelfde Amsterdam is het hier en nu in de grachtengordel anders dan het hier en nu in Oost, Zuidoost of West. De mensen die het Concertgebouw bevolken zijn anders dan de mensen in het Bijlmerparktheater. De Zuidas is een andere wereld dan Noord. Het is niet zo moeilijk het hier en nu in tijd af te grenzen. Laten we ons bepalen tot dit moment, tot dit uur. Maar waar grenzen we het af in de ruimte? Wie of wat hoort er nog wel bij en wie niet?

Mijn leven zelf kenmerkt zich door voldoende werk. Liefde en vrienden om mij heen. Mensen die zeggen dat ze me gaan missen als ik weg ga. En ik hen. Dit leven is om te vieren en om dankbaar voor te zijn, maar deze tegenwoordigheid is dat het hier en nu van de geslaagden? Van de rijken, van de succesvolle mensen? Van de mensen die het leven op orde hebben? Diezelfde krant confronteert mij met een ander wereld. En opent mij de ogen voor een onverdraaglijke gelijktijdigheid van al dat andere hier en nu. Van een orkaan die langstrekt en een vernietigend spoor achterlaat, van mensen die uitgebuit en gemarteld worden op hun vlucht naar Europa, van mensen die met flexcontracten de eindjes van hun leven aan elkaar knopen en voelen dat hun leven niet verder komt, van de brutale en grote bekken van de wereldpolitiek, van… Het is een prachtig experiment om die kaart van hemel en hel definitief in het archief van ons bestaan te stoppen en niet meer in te zien. Niet meer voor later te leven, maar over welk hiernumaals gaat het dan?

Northrop Frye, de schrijver die ik zojuist al citeerde, wijst alle hemel- en helconcepten met hun kosmologie, met de vaste plaats voor goed en kwaad, voor leven en dood van de hand. We moeten niet gaan speculeren over later. Maar zegt hij, we dienen wel recht te doen, aan dat wat de motor van de bijbel vormt en dat is: het visioen. Het gaat er niet om de plek voor hemel en hel vast te stellen, maar het gaat er wel om het besef bloot te leggen dat we onderweg zijn. Het visioen houdt ons een andere werkelijkheid voor. We zijn er nog niet. We verbeelden ons die werkelijkheid niet om te berusten, maar om ons verlangen te voeden. Dit is niet de hemel. En dit is ook niet de hel. Daarom lazen we deze ochtend maar die tekst uit Jesaja, al vooruitgegrepen op Advent. Over die dieren die elkaar niet meer opvreten. Maar naast elkaar gaan liggen. Als ijkpunt voor dat wat gaat komen. De hemel is vooral een tegennatuurlijk perspectief.

In de zomer was ik op de vijfjaarlijke tentoonstelling Documenta in Kassel. In één van de zalen hingen alleen maar schilderijen met roze naakten, waarvan alleen de geslachtsdelen gedetailleerd waren weergegeven. Het was een ontregelende naaktheid, die direct een gevoel van vervreemding en ontheemding opriep. Een zaal ook om weer snel uit weg te willen. Hoe vervelend die ervaring, het is wel iets dat kunst kan doen. Kunst kan ons de hel en de hemel voorspiegelen. En met de kracht van beeld en woord de toekomst verbeelden. En kunst kan dat bijna nutteloos doen, niet met het doel om te pleasen, niet om daarmee angst aan te jagen, niet om te speculeren over het hiernamaals of over later, niet om macht uit te oefenen, niet om een kaart van het hiernamaals te ontwerpen. Wel om ons de mogelijkheid van hel en hemel voor te houden. We zijn in staat om het leven tot hel te maken, het bestaan van bijna al zijn menselijkheid te ontdoen. We zijn in staat om elkaar te negeren, niet te zien, niet te waarderen. We kunnen elkaar tot onvrijheid dwingen, tot slaaf maken, we kunnen elkaar veroordelen, wegzetten, teleurstellen. Én we zijn in staat tot het tegenovergestelde, op te bouwen, te troosten, eten te geven, te dansen, te vrijen, lief te hebben, uit te dagen. We hebben de mogelijkheid tot hemel.

In plaats van de hemel en hel af te schaffen en de kaarten daarvan weg te bergen, is het misschien beter om ons hemel en hel in herinnering te brengen. En aan te leggen tegen het visioen. Waar zijn we. Nu? Waar ben ik? Wat gebeurt er in mijn eigen leven aan hel, welke teleurstellingen en welke woedes ga ik door. Wat houdt mij op de been? Waar hoop ik op? Waarop richt zijn mijn liefde? Wie bemin ik? Ieder kan het voor zich invullen.

En af en toe is het goed, denk ik, om op zondag om een uur of tien, maar het mag ook een half uurtje later, bij elkaar te komen en met alle kracht de hemel te verbeelden. We kunnen niet anders dan dat. Bijvoorbeeld hier zo boven de gracht. Waar het zo maar kan zijn dat God heeft meegeluisterd en wellicht doet hij of zij dat nog steeds. En dan zacht of hard, al gelang naar onze stemming, in de verbeelde ruimte te roepen: Ontregel ons, God! Ontregel ons!

Moge dat zo zijn.

Amsterdam

STREETS of LONDON

Niet de laatste woorden over God spreken

Achteraf gezien – want we spreken inmiddels van achteraf: was de Vermoeden-viering een mooi experiment dat in het geweld van omroepland is gesneuveld. Een kleine reconstructie van de op- en ondergang van een radioprogramma.

In 2013 word ik door de IKON gebeld met de vraag een alternatief te bedenken voor de wekelijks radiokerkdienst. De IKON zal de zendtijd om 10.00 uur zondagochtend gaan verliezen. Na bijna zeventig jaar radio-kerkdiensten zal er een einde komen aan de wekelijkse live-uitzendingen in het land.

Trieste aanleiding, maar leuke opdracht. Ik ga aan de slag. En dan nog wel in Hilversum! Geloof me: als creatieve geest kom je in Hilversum niet snel aan de bak. Voor het nieuwe programma ligt er al een basisconcept: het IKON-pastoraat zond incidenteel studiovieringen uit rondom een thema. In plaats van één voorganger besluiten we er vier uit te nodigen die samen vier vieringen zullen maken. Bij toerbeurt houden ze een overweging, spreken een gebed uit, zoeken een project dat de wereld beter maakt én komen met de slotmuziek.

Onwennig begin

De laatste maanden van 2013 oefenen we wat nog op het oude tijdstip 10.00 uur. Het is wat onwennig in het begin. Het idee van een mini-gemeenschap, bedoeld om je als luisteraar bij aan te sluiten, blijkt in de praktijk niet zo te werken. Het tafelgesprek na de overweging vereist een zekere discipline en het is voor voorgangers niet altijd makkelijk om de regie over een viering los te laten. Ook komen we er achter hoe ‘talig’ onze protestantse liturgie is. Taal is niet alleen een communicatiemiddel, soms is taal een barrière. Vooral wanneer we voorgangers uit verschillende kerkelijke richtingen bij elkaar zetten, zitten de woorden ons soms in de weg.

We overwinnen de kinderziektes en gaan per 1 januari 2014 officieel van start op het nieuwe tijdstip: zondagmorgen 9.00 uur. Tegen alle verwachtingen in – wie luistert er nu nog naar een kerkdienst – slaat het programma aan. Mensen haken aan op het gesprek, op de diversiteit aan muziek die er klinkt, op de verhalen die worden verteld, op de presentatie. Een katholiek echtpaar dat zich niet meer thuis voelt in de parochie, geeft aan in de radio-viering een alternatief te hebben gevonden. Na de uitzending zetten ze het gesprek in huiselijke kring voort. Medio 2015 bereiken we meer dan 70.000 luisteraars, tweemaal zoveel als de radiokerkdienst op het eind wist te bereiken.

Theologische werkplaats

In één van de voorgesprekken die ik voor het programma voer, vraagt een gast wat dit programma nu IKON maakt en niet EO. ‘We spreken niet de laatste woorden over God’, zeg ik. ‘Alles is dus relatief’, geeft ze ten antwoord. ‘Nee,’ zeg ik, ‘alles wat gezegd wordt is even belangrijk’. En zo gebeurt het: we oefenen het open gesprek waarin we ons van oordeel onthouden. We vragen de gasten om zich in de lijn te stellen van de gedachte die in de overweging wordt neergelegd. En natuurlijk mogen daar kritische opmerkingen over worden gemaakt, maar het is niet de bedoeling elkaar de maat te nemen.

Naast de religieuze muziek programmeren we steeds meer niet-religieuze muziek. We lezen Mattheus 25, waar Jezus ons laat zien dat Hij schuil gaat in de naaste die om hulp vraagt en draaien daarna een indringend lied van Wende Snijders. Niet voor de hand liggend, maar we ontdekken wat de bijbeltekst met het lied doet en omgekeerd.

Onder voorgangers krijgt het programma een zekere bekendheid. Er wordt veel van hen gevraagd – hun medewerking is belangeloos – en het voortraject is soms intensief. Zeker als we proberen de teksten geschikt te maken voor radio. Het programma ontwikkelt zich zo als een theologische werkplaats. Niet in de traditie van de IKON – waar het accent veel meer ligt op religie en het interreligieuze gesprek – en ook niet in de traditie van de EO, waar de uitkomst van geloofsgesprekken – tot voor kort – op voorhand vast stond. ‘Ik hoor bij jullie wat nieuws’, vertrouwt een EO-collega mij toe, ‘de uitkomst verrast me’.

Van ochtend naar avond

Begin 2016 verhuist het programma. De religieuze programmering op NPO Radio 5 wordt naar de avonduren verbannen. Dat er duidelijk een behoefte bestaat aan een zondagochtendprogramma waarin de kerk liturgie weet te vertalen naar de luisteraar doet niet ter zake. Ook niet dat de luistercijfers gewoon goed zijn. De invloed van de commerciële zenders knaagt aan de diversiteit van het publieke bestel, de grootste regeringspartij – de VVD – ziet de publieke omroep het liefst verdwijnen. En daarnaast is er die dwingende en zich in stilte voltrekkende secularisatie die het Nederlandse landschap verandert en religie naar achter de voordeur verwijst.

Niemand protesteert tegen het verplaatsen van het tijdstip. Ook de kerken niet. De Vermoeden-viering wordt overgenomen door de EO en krijgt een plek om 22.00 uur. Voor de IKON heeft het programma bij de fusering met de EO eind 2015 geen enkele prioriteit.

Vanaf de overname door de EO wordt de financiering van het programma penibel. Het geld dat voor levensbeschouwing ter beschikking wordt gesteld, is bestemd voor televisie: de viering moet uit eigen middelen van de EO worden betaald.

Stoppen

Begin dit jaar besluit de EO met het programma te stoppen. De productie ervan is te duur, zegt men. Dus verdwijnt een mooi format. Als het laatste radioprogramma dat iets met liturgie wilde op de radio. Als één van de eerste programma’s bij de EO waar we de kracht van de christelijke traditie onderzochten en de boodschap niet op voorhand vast stond. Een programma ook dat recht wilde doen aan de diversiteit van die traditie en soms gasten bij elkaar bracht die elkaar elders in de kerk voorbij lopen. Vaak was er onder de gasten herkenning in de verhalen die ze hielden. Soms hielden ze het ook maar nauwelijks een uur met elkaar uit. Dat was de kracht van het format. Het werd niet echt herkend, daar in Hilversum. Helaas.

De wereld verandert niet – over: “Hier ben ik”

Ga er maar aanstaan als dominee: een camerateam in je beroeps- en privéleven toelaten, mensen die jou in vertrouwen nemen meenemen in het verhaal dat je over de kerkelijke gemeente wilt vertellen en maar afwachten welke documentaire er vanaf de snijtafel het witte doek bereikt. Dominee Ad van Nieuwpoort deed het in de documentaire ‘Hier ben ik’ en gaf zichzelf over aan camera en regie om op het spoor te komen van zijn passie: de oude woorden van de bijbel hertalen en vertellen in het hier en nu. Plaats van handeling: De Protestantse Kerk in Bloemendaal.

Multitaskende mensen, overtrekkende vliegtuigen, mensen die er voor kiezen zich meer te laten leven dan zelf te leven. Ze klagen erover, ze zeggen het niet te willen, ze doen het wel en ze stappen er niet uit. Het begin van de film toont de wereld die de economische crisis voorbij is, ook al raakt één van de personages haar baan kwijt in de financiële sector. Een stel dat de marathon van New York liep heeft aan het eind van de race de dood voorbij zien komen toen de man vlak voor de finish instortte, een vrouw is na 25 jaar door haar man verlaten, weer een man worstelt met de liefde en erkenning die hij in zijn jeugd tekort is gekomen. Het zijn algemeen menselijke problemen maar de wijze waarop erin Bloemendaal mee wordt omgegaan is wel typerend voor de rijkere landsdelen: je wordt in hoge mate geacht je problemen zelf op te lossen. Sterk zijn, niet zeuren, schouders eronder. Het moderne bestaan vraagt veel, maar biedt nog meer. Grijp je kansen!

Het is tegen deze facades waar Ad van Nieuwpoort ten strijde trekt. Met de oude verhalen van de Bijbel als onzekere grond om dit leven op een gezonde manier op te schudden: Het Woord als een milde aardbeving die ons zin en onzin kan doen scheiden. Zijn kanseltaal is helder en beeldend, direct, soms neigend naar moralisme, zijn pastorale houding mild en bevragend. Ergens hoop je als kijker dat er iets ingrijpends in het leven van de mensen gaat veranderen – die verwachting brengt het medium film nu eenmaal met zich mee – want de mensen zijn onmachtig om zich los te weken uit carrières en verwachtingspatronen. Er moet toch iemand zijn die optreedt als bevrijder, hen wegrukt uit hun gesloten en veilige wereld. Dat gun je ze. Kijk verder! Maar dat gebeurt niet. Tijdens een bijeenkomst van de Rotary, wordt er door middel van een benefietconcert geld ingezameld voor het diaconale centrum ‘Stem in de stad’ in Haarlem. De predikant van het centrum neemt met een grap het geld in ontvangst. Het diaconale centrum lijkt op de Rotary, daar wordt ook gedronken, alleen dan voordat de gasten binnenkomen. Er gaat een gelach op. Als kijker hoopte ik even dat Jezus nu zelf de Rotaryclub zou betreden en dan het liefst met een zweep, maar zover reikte het Woord nog niet. Haarlem blijft Haarlem, Bloemendaal blijft Bloemendaal. En dat is misschien wel wat deze film pijnlijk blootlegt: oude verhalen – hoe goed verteld ook, want dat doet Ad – veranderen de wereld niet zo maar. En ergens blijft onduidelijk waarom die verhalen hier en nu moeten klinken. Wat is bijv. de noodzaak tot het vertellen van het verhaal van de binding van Izaäk? Het lijkt uit een vreemde en verre wereld te komen, die hier niet echt landt. Zo worden de verhalen door de hoorders als een te hoge moraal weggezet, als idealen waar niet mee te leven valt. Ze worden vooral ook: braaf aangehoord.

En dat geeft aan de film een zekere tragiek. De verhaallijn van de man die zich nooit erkend heeft gevoeld door zijn vader, eindigt met een – een iets te gemaakt – shot van vader, zoon en kleinkind in de kerk voor een Mariabeeld. De zoon vraagt aan de vader of hij nog wat te zeggen heeft. Nee, zegt hij, ik heb geen problemen. De kracht en de onmacht van het Woord strijden zo om voorrang en de onmacht wint het. Ad van Nieuwpoort komt in de film daardoor als een soort Don Quichot naar voren en ik weet niet of de film hem daarmee recht doet. Wat je niet te zien krijgt – en dat is misschien ook wel moeilijk te registreren – is of deze kerkelijke gemeente ook echt de ruimte biedt om je facades te laten vallen. Buiten het optreden van de predikant zien we niets van een gedeelde spiritualiteit die onze bestaansgekte de grens wijst. Natuurlijk: we zien kwetsbare mensen voor de camera. Er wordt veel gepsychologiseerd, we krijgen flarden van – soms verstikkende – familieverbanden te zien, maar de werkelijke persoonlijke drijfveren komen we niet op het spoor. Ook niet van Ad van Nieuwpoort. Misschien heeft het Woord meer nodig dan de verhalen: concrete voorbeelden van een alternatief en vrolijk ander leven, dat we ergens uit de wereld van de komedie vandaan moeten halen. En ik heb zomaar het vermoeden dat Ad daarbij de nar kan zijn.

Daderbegrip

Het is iets meer dan twintig jaar geleden. Ik werkte als dominee in Sittard en was op weg naar een vergadering. Op de fiets. Niet ver van mijn huis lag de weg naar Duitsland. Die ging ik op. Het was tegen half negen ‘avonds. Het was november en donker. De meeste gordijnen waren gesloten. Ook waren er rolluiken neergelaten. Na nog geen kilometer op de weg, wilde ik de wijk inrijden. Linksaf. Ik sorteerde voor. Ik hoorde een brommer achter me. Voordat ik het wist schoot hij rechts van mij langs. Een ongehelmde jongen keek mij aan. Ik keek terug. We keken nog een keer. En nog een keer. Eén keer teveel. Vijftig meter verderop keerde hij de brommer. Ik sloeg linksaf en hij kwam naast me rijden. Begon tegen me te schreeuwen. Reed me klem. Dwong me aan de kant. Hij sloeg met een vuistslag tegen mijn hoofd. Ik schreeuwde Pijn, paniek en angst. Doodsangst. Er kwam geen hulp. De huizen bleven gesloten en de gordijnen dicht. Hij dreigde opnieuw te slaan. Hief zijn vuist. Verstarde. Kwam bij zinnen. Pakte zijn brommer. Reed weg.

Ik ging naar de politie. Ze vroegen hoe hij er uit zag. Een blanke man zei ik. Wat maakte het uit? Het is het geweld dat telt. Niet ras of huidskleur. Geweld heeft geen kleur. Of: het heeft alle kleur. Neemt u voortaan een steen mee, klonk het advies. Dan kunt u zich verdedigen.

Ik ging naar huis. De nacht waakte ik door. De pijn stilde ik met aspirine. Het gevoel uit mijn linkerwang trok weg. De volgende ochtend: Huisarts. Ziekenhuis. Onderzoek. Wachten. Foto’s. Wachten. Uitslag: gebroken jukbeen. De dag daarop werd ik geopereerd. Bot hersteld, maar de verwarring sloeg toe. Waarom dit geweld? Had ik de brommer in de weg gezeten bij het voorsorteren? Had ik brutaal gekeken? Was er misschien lust in het spel? Niets stommer en uitputtender om als slachtoffer een geweldsdaad zonder reden te willen begrijpen.

Ik kwam in een voorlichtingsfilmpje voor Slachtofferhulp terecht. Mijn interviewer raadde mij aan alsnog hulp te zoeken. Ik wimpelde het af. Ik was eroverheen. De dader zou geen grip krijgen op mijn leven, hij nam mij mijn vrijheid niet af. Ik was sterk en stoer. Tot ik mijzelf terug zag. Bij de première. Hier zou ik ook op slaan, dacht ik. Ik had de reden voor de klap gevonden. Ik was het zelf. Ik. Ik. Ik. Ik.

Het was het ergste wat mij als slachtoffer kon overkomen: ik ging de dader begrijpen. Het geweld kreeg daarmee een plek binnen een overzichtelijk universum. Het kon niet zo zijn dat iemand zomaar ging slaan. Of mij zomaar dood wilde zonder reden. De zelfhaat was geboren.

De klap dreunde zo langer na dan ik voor mogelijk hield. Soms was er zomaar een blinde paniek uit het niets. Durfde ik met de auto voor mijn huis niet te stoppen. Of ik vloog bij binnenkomst direct de tuin in omdat ik het huis niet vertrouwde. Op de raarste momenten was de dader er weer, die mijn vrijheid aanvocht. En ik vocht terug.

Het heeft even geduurd voordat het weer goed kwam met mijn vrijheid. Het begrip voor de dader moest de wereld uit. Mijn wereld. Het simpele feit dat je er bent kan nooit een aanleiding zijn voor geweld. De twee jongens op de brug bij Arnhem gaven aan normaal niet hand in hand te lopen. Dat zou als provocerend kunnen worden gezien. Maar hoe kan genegenheid provoceren? En hoeveel moet je van jezelf ontkennen om je nog vrij te voelen? Hoeveel wantrouwen kan de vrijheid verdragen? Weinig. Heel weinig. De kracht van het geweld is niet het geweld, maar de dreiging. De dader moest mijn leven uit. Maar ik betaalde daarvoor één prijs. Mijn vrijheid heeft levenslang een stoer randje gekregen: ik laat me niet klein krijgen.

Wij zijn niet normaal

Politici, vooral ter rechter zijde, zoeken momenteel naar een nieuw ‘normaal. Het moet het toverwoord worden voor het nieuwe samenleven. We moeten weer normaal gaan doen! Maar normaal bestaat niet. Gelukkig maar. Normaal doen zal ons niet gelukkiger maken, het zal ons uiteindelijk van onze vrijheid beroven. Het wordt tijd voor een tegengeluid: we moeten leren inzien dat we vreemden voor elkaar zijn. Niet-normalen die elkaar grotendeels niet begrijpen.

Het zat er natuurlijk aan te komen: het wegvallen van de grenzen, het verdwijnen van de nationale munt, de verdringing op de arbeidsmarkt, langzamerhand verbleekt de euforie van de verregaande internationalisering. Met het wegvallen van de grenzen lijkt onze identiteit weggestroomd. Het ontbreekt ons nu aan een samenbindend verhaal. De vreugde van de internationalisering heeft plaats gemaakt voor angst. Dus wordt er gezocht naar een nieuwe identiteit. Terug naar Nederlandse normen en waarden. Terug naar de veiligheid van de grenzen. Terug naar de touwtjes uit de brievenbus.

Lange tijd zorgde de globalisering ervoor dat onze wereld inzichtelijk leek en in zijn geheel begrepen kon worden. Een prima alternatief voor de benauwde identiteit die ons zo beperkte. De stortvloed van dagelijks wereldnieuws deed ons geloven dat we in een global village waren komen wonen, waarin we allemaal elkaars buren waren geworden. We dachten de wereld als een kleine, afzienbare en vertrouwde samenleving. Dat klopte natuurlijk niet. Zodra je werkelijk gaat reizen ontdek je de uitgestrektheid van een land en ontvouwt een cultuur zich in al zijn diversiteit. De wereld is geen dorp en wordt dat ook niet.

Natuurlijk zijn er grote overeenkomsten in de verschillende culturen. Overal kunnen we een mensenleven kort samenvatten: iedereen streeft naar liefde, zin, geluk, een lang leven en enige mate van welvaart. Maar de wegen ernaartoe tonen een oneindige veelheid aan mogelijkheden. Reizend in Spanje – de taal redelijk machtig – is een deel van het leven overeenkomstig het leven dat ik in Nederland leid: ik trek geld uit de muur, ik eet tapas als in Amsterdam en het hotel heeft een herkenbare internationale standaard. Maar daaronder onttrekt een groot gedeelte van die cultuur zich aan mijn waarneming. En ook aan die van de Spanjaarden zelf waarschijnlijk, waar deze is gevormd door oude tradities, tientallen jaren dictatuur en een nog jonge democratie. Ik ben geen deel van die geschiedenis, hij zit ook niet in mijn lijf. Maar hij is er wel. En ik zal hem niet kennen. Dat is geen probleem. De wereld is niet zo inzichtelijk als deze zich voordoet. Ik ben begrensd in mijn waarneming in ruimte en tijd. Dat wat zich als vreemd voordoet zal in hoge mate vreemd blijven. En het is juist die vreemdheid die mijn vrijheid garandeert.

Ik kom hier op het punt dat ik wil maken: Onze vrijheid wordt niet gevormd door het bij meerderheid vaststellen van de ‘nationale normaal’, maar bij het ruimte laten en accepteren van elkaars vreemdheid. Die vreemdheid openbaart zich noodgedwongen langs de grenzen van culturen, maar is evenzeer onderdeel van een cultuur zelf. Ik snap veel van mijn medelanders niet: Carnaval is voor mij een merkwaardig feest, dancefeesten lijken me een gruwel en Marco Borsato hoeft voor mij niet te zingen. Allemaal geen punt. We verschillen gelukkig. De tijd dat ik me een paradijs voorstelde bij een volkomen gereformeerde wereld ligt ver achter mij. Ook dat ervaar ik als een groot tegoed.

In plaats van over elkaar heen te struikelen in een roep om normaal te doen, zouden politici het lef moeten hebben op te roepen om de vreemdheid te accepteren. Maar dat scoort momenteel niet. We zijn vreemden voor elkaar. Dat is niet erg. Het hoort bij ons mens zijn. We kunnen prima samenleven. Onze gebruiken en gewoonten schuren soms, het bestaan van verschillende culturen naast elkaar is niet per definitie een opeenstapeling van geluk. We hoeven niet makkelijk te denken over onze verschillen, noch een klef multiculturalisme te omarmen. Maar we kunnen het er mee doen. De aanvaarding van elkaars vreemdelingschap waarborgt het meest ons recht om een vrij individu te zijn. Het schept ruimte. Ik ben een ander. We kennen elkaar niet. We zijn niet normaal. Dat moeten we maar zo houden. Het levert ons een vrijheid op die ons beschermt tegen elke totalitaire verleiding. Van rechts én van links.