Blog

Ontregel ons God, ontregel ons!

Zondag 1 oktober ging ik voor de laatste keer voor in de Keizersgrachtkerk in Amsterdam. De eerste dienst over een serie met als thema: Kunst over hemel en hel. Hieronder de tekst van de overweging.

Gemeente van Jezus,

De eerlijkheid gebiedt mij om te zeggen dat ik ‘ja’ tegen deze dienst had gezegd, nog voor ik mij goed en wel gerealiseerd had wat het thema inhield. Hemel, hel, kunst bleef er bij mij hangen… en de notie dat ik daar wat zinnigs over moest gaan zeggen, was nog niet tot mij doorgedrongen. Wel schemerde er de vraag tot mij door: kunnen we daar nog wat mee met beelden van hemel en hel. En daarachter natuurlijk de vraag; kunnen we überhaupt wat met hemel en hel. Of moeten we dat niet afschaffen als zijnde niet meer van deze tijd. Of sterker nog: niet meer van nut. Dat laatste: dat iets nut moet hebben vind ik weer zo’n gereformeerde vraag, die komt hier telkens weer langs… Ik krabde me dus de laatste weken dikwijls achter de oren bij dit thema, alsof het uitspansel zich vernauwde in een zich steeds enger wordende ruimte en het zelfs op mij voorzien had. Wie ben ik eigenlijk om uitspraken te doen over hemel en hel? Wat weten we daar nu eigenlijk van. Wie ben ik als mens op de eeuwigheid. Past ons, past mij geen bescheidenheid?

Deze uitleg is dus niet meer dan wat woorden tegen die eeuwigheid aan. Tegen die veronderstelde hemel, tegen het woeden van het hellevuur. Niet meer en niet minder. Ik vond het een troostende gedachte de afgelopen weken mij de hemel te verbeelden op zondagochtend. Zo ongeveer ergens boven deze plek. En mij in te denken dat God van boven naar beneden kijkt en ineens roept, jongens, meisjes, kijk nou toch daar beneden, daar, die mensen aan de rand van dat grachtje in dat wereldstadje. Ze gaan het over de hemel en de hel hebben. Wat zullen ze ervan gaan zeggen? En dat er dan een weddenschap daar wordt gehouden. Ik denk dat ze hem gaan afschaffen, roept er één. Ik wed erop dat ze hem zullen moderniseren. Nee joh, ze gaan zich afvragen hoeveel nut wij nog hebben. Ssssst, ze gaan beginnen roept er weer een ander. Even wachten jongens, straks bestaan we niet meer. Dan klinkt er een daverend gelach daarboven en wordt het stil.

Om het geheel niet te laten uitdijen tot een college van een uur zal ik het beperken tot drie punten. Eerst zal ik wat zeggen over de afbeelding van Botticelli die we hier zien. Dan zal ik een pleidooi voeren om hemel en hel maar af te schaffen en ons te beperken tot het hiernumaals, om vervolgens uit te komen bij de kunst die ons hemel en hel als mogelijkheid aanbiedt…

Om met het begin te beginnen: deze afbeelding waar wij nu naar kijken is van Botticelli en dateert uit het begin van de veertiende eeuw. Het is een uitbeelding van de hel zoals Dante hem in het begin van de veertiende eeuw beschreef in zijn boek ‘De goddelijke komedie’. Komedie, want uiteindelijk loopt de reis goed af. Dante laat zich inspireren door het meisje Beatrice, die hij  op 9 jarige leeftijd ontmoette en die een verpletterende indruk op hem maakte. Helaas werd zij slechts 24, en in een halucinerende reis gaat Dante naar haar op zoek en daalt daarbij diep af in het rijk van de doden. Hij beschrijft daarbij de hel als een trechtervormige grot die ontstaan is toen God Lucifer uit de hemel smeed. Lucifer zit nu onderin de trechter vastgevroren in het ijs. Samen met zijn vriend Vergilius daalt Dante af naar beneden en ontmoet daar op elke ring zondaars in verschillende gradatie. Ik citeer:

In de eerste vijf ringen huizen zielen die hun driften en lusten niet konden bedwingen: wellustigen, vraatzuchtigen, hebzuchtigen en wraakzuchtigen, maar ook ongedoopten en deugdzame heidenen. De zesde en zevende ring zijn voor ketters en geweldplegers (moordenaars, rovers, zelfmoordenaars, godslasteraars, sodomieten en woekeraars). De achtste en negende ring zijn voor bedriegers: onder meer koppelaars, heksen, dieven, schismatici, alchemisten en vervalsers. U merkt: u kunt uw plekje uitzoeken…

Het beeld dat Botticelli hier maakt van Dantes reis is niet bijbels gefundeerd, maar vindt voornamelijk zijn oorsprong in Romeinse en Griekse mythen. Het heeft wel zijn plek gekregen in het Christendom. Met name de Middeleeuwen hebben ons, ook door de schilderijen van Jeroen Bosch, tal van verbeeldingen opgeleverd van hemel en hel. Van verdwenen aards paradijs, van plekken waar je niet wil zijn en waar je ook nooit wil komen. En die afbeeldingen kregen hun functie. Het joeg angst aan. Het dwong je op het rechte pad te blijven. En niet in de laatste plaats: het gaf macht aan de kerk. Een macht die zich niet alleen over het aardse leven uitstrekte, maar reikte tot over de grenzen van de dood. Het gaf de kerk een troef in handen in de strijd met wereldlijke heersers. Hoezeer zij zich ook door oorlogen konden verzetten, zich sterk maken, zich bewapenen, land veroveren, de kerk had altijd de dood achter de hand, het landschap van de hemel en de hel, waar zij oppermachtig waren. De sleutels van de eeuwigheid lagen toch vooral in Rome, zeg ik als rechtgeaarde protestant, daar kon geen vorst of keizer tegenop. De verbeelding van de hemel en de hel werden zo vooral: machtsmiddel. Reformatie en later de Verlichting kwamen daartegen met succes in opstand. Weg met alle speculatie, weg met de angstwekkende verbeelding, maar ook weg met de zoetsappige verleiding van een hiernamaals dat je tot passieve mensen maakt hier in het ondermaanse. Er zijn altijd mensen die jouw passiviteit en ondergeschiktheid willen, er zijn altijd mensen die er belang bij hebben dat je je schikt in je lot. Weg met de idee dat alles later beter wordt. Weg met de idee dat de hemel vooral bedoeld is als een doekje voor het bloeden.

Maar wat dan? Bij de schrijver Nortrop Frye kwam ik de gedachte tegen dat de grootste verleiding van dergelijke hel- en hemelkaarten is dat zij een kosmologie voorstellen. Een kaart waarin alles zijn ordening en zijn plek heeft. En waarin ook geen beweging wordt veronderstelt. Geen reis meer, geen doel. Alles heeft zijn plek in een min om meer logisch verband. De hemel- en helkaarten maken het leven statisch.

Terecht dan ook dat Reformatie en Verlichting een flink mes hebben gezet in al deze hemelse en helse speculaties. Het is niets anders dan een grote bevrijdingsbeweging geweest. De Reformatie maakte ons ervan bewust dat vanuit de Bijbel er niet zo gek veel valt te vertellen over het hiernamaals. In het Oude Testament speelt het nagenoeg geen rol, pas in de eeuwen voor onze jaartelling wordt er onder invloed van de Grieken over een hiernamaals nagedacht. In het Nieuwe Testament vinden we verschillende opvattingen over het hiernamaals, maar nergens is dat een uitgewerkte kaart. Als Jezus in de tekst die we vanmorgen lazen wijst op het Gehenna, (waarover Gerhard in de derde dienst in deze serie meer zal vertellen) dan wijst hij op het Hinnomdal bij Jeruzalem, de plek o.a. waar de gestraften hun einde en rustplaats vinden. In die lokalisering schemert nog de idee uit het oude testament door dat hemel en hel niet ergens metafysisch, boven ons gedacht dienen te worden, maar ergens elders op deze wereld. Net zoals het paradijs geen luchtspiegeling was, maar ergens in het platte vlak werd gedacht.

Zover was ik deze week gekomen. En ik dacht; misschien is het beter hel en hemel te vergeten. En ons op het nu te richten. Dat ligt ook meer in de lijn van deze tijd, waarin wij ons sowieso al voortdurend opjagen naar morgen, naar straks, naar beter. Laten we hemel en hel vergeten en ons beperken tot dit ogenblik waarin we zijn. Zen! Zoiets. Niet de eeuwigheid is ons perspectief, maar deze tijd. Niet het daar, maar het hier. Laten we ons bepalen tot dit moment. Ik probeerde dat deze week een dagje uit. Niet denken aan straks, niet wat er moet gebeuren, niet wakker liggen van een aanstaande verhuizing, noch van nieuw werk of een uitleg die nog niet af is. Laat ik me bepalen tot het hier en dit moment. Maar toen ik de krant pakte stelde ik mijzelf ineens de vraag: als ik me beperk tot het hier en nu. Als ik hemel, hel, later wegdenk… Over welk hier en nu heb ik het dan? Ons land staat op de achtste plaats van de rijke landen. We hebben het dus over een rijk land. Deze stad is een booming town, die door steeds meer toeristen wordt gevonden. Amsterdam is misschien wel welvarender dan ooit, en wordt ook mooier dan ooit… Maar in datzelfde Amsterdam is het hier en nu in de grachtengordel anders dan het hier en nu in Oost, Zuidoost of West. De mensen die het Concertgebouw bevolken zijn anders dan de mensen in het Bijlmerparktheater. De Zuidas is een andere wereld dan Noord. Het is niet zo moeilijk het hier en nu in tijd af te grenzen. Laten we ons bepalen tot dit moment, tot dit uur. Maar waar grenzen we het af in de ruimte? Wie of wat hoort er nog wel bij en wie niet?

Mijn leven zelf kenmerkt zich door voldoende werk. Liefde en vrienden om mij heen. Mensen die zeggen dat ze me gaan missen als ik weg ga. En ik hen. Dit leven is om te vieren en om dankbaar voor te zijn, maar deze tegenwoordigheid is dat het hier en nu van de geslaagden? Van de rijken, van de succesvolle mensen? Van de mensen die het leven op orde hebben? Diezelfde krant confronteert mij met een ander wereld. En opent mij de ogen voor een onverdraaglijke gelijktijdigheid van al dat andere hier en nu. Van een orkaan die langstrekt en een vernietigend spoor achterlaat, van mensen die uitgebuit en gemarteld worden op hun vlucht naar Europa, van mensen die met flexcontracten de eindjes van hun leven aan elkaar knopen en voelen dat hun leven niet verder komt, van de brutale en grote bekken van de wereldpolitiek, van… Het is een prachtig experiment om die kaart van hemel en hel definitief in het archief van ons bestaan te stoppen en niet meer in te zien. Niet meer voor later te leven, maar over welk hiernumaals gaat het dan?

Northrop Frye, de schrijver die ik zojuist al citeerde, wijst alle hemel- en helconcepten met hun kosmologie, met de vaste plaats voor goed en kwaad, voor leven en dood van de hand. We moeten niet gaan speculeren over later. Maar zegt hij, we dienen wel recht te doen, aan dat wat de motor van de bijbel vormt en dat is: het visioen. Het gaat er niet om de plek voor hemel en hel vast te stellen, maar het gaat er wel om het besef bloot te leggen dat we onderweg zijn. Het visioen houdt ons een andere werkelijkheid voor. We zijn er nog niet. We verbeelden ons die werkelijkheid niet om te berusten, maar om ons verlangen te voeden. Dit is niet de hemel. En dit is ook niet de hel. Daarom lazen we deze ochtend maar die tekst uit Jesaja, al vooruitgegrepen op Advent. Over die dieren die elkaar niet meer opvreten. Maar naast elkaar gaan liggen. Als ijkpunt voor dat wat gaat komen. De hemel is vooral een tegennatuurlijk perspectief.

In de zomer was ik op de vijfjaarlijke tentoonstelling Documenta in Kassel. In één van de zalen hingen alleen maar schilderijen met roze naakten, waarvan alleen de geslachtsdelen gedetailleerd waren weergegeven. Het was een ontregelende naaktheid, die direct een gevoel van vervreemding en ontheemding opriep. Een zaal ook om weer snel uit weg te willen. Hoe vervelend die ervaring, het is wel iets dat kunst kan doen. Kunst kan ons de hel en de hemel voorspiegelen. En met de kracht van beeld en woord de toekomst verbeelden. En kunst kan dat bijna nutteloos doen, niet met het doel om te pleasen, niet om daarmee angst aan te jagen, niet om te speculeren over het hiernamaals of over later, niet om macht uit te oefenen, niet om een kaart van het hiernamaals te ontwerpen. Wel om ons de mogelijkheid van hel en hemel voor te houden. We zijn in staat om het leven tot hel te maken, het bestaan van bijna al zijn menselijkheid te ontdoen. We zijn in staat om elkaar te negeren, niet te zien, niet te waarderen. We kunnen elkaar tot onvrijheid dwingen, tot slaaf maken, we kunnen elkaar veroordelen, wegzetten, teleurstellen. Én we zijn in staat tot het tegenovergestelde, op te bouwen, te troosten, eten te geven, te dansen, te vrijen, lief te hebben, uit te dagen. We hebben de mogelijkheid tot hemel.

In plaats van de hemel en hel af te schaffen en de kaarten daarvan weg te bergen, is het misschien beter om ons hemel en hel in herinnering te brengen. En aan te leggen tegen het visioen. Waar zijn we. Nu? Waar ben ik? Wat gebeurt er in mijn eigen leven aan hel, welke teleurstellingen en welke woedes ga ik door. Wat houdt mij op de been? Waar hoop ik op? Waarop richt zijn mijn liefde? Wie bemin ik? Ieder kan het voor zich invullen.

En af en toe is het goed, denk ik, om op zondag om een uur of tien, maar het mag ook een half uurtje later, bij elkaar te komen en met alle kracht de hemel te verbeelden. We kunnen niet anders dan dat. Bijvoorbeeld hier zo boven de gracht. Waar het zo maar kan zijn dat God heeft meegeluisterd en wellicht doet hij of zij dat nog steeds. En dan zacht of hard, al gelang naar onze stemming, in de verbeelde ruimte te roepen: Ontregel ons, God! Ontregel ons!

Moge dat zo zijn.

Amsterdam

STREETS of LONDON

Niet de laatste woorden over God spreken

Achteraf gezien – want we spreken inmiddels van achteraf: was de Vermoeden-viering een mooi experiment dat in het geweld van omroepland is gesneuveld. Een kleine reconstructie van de op- en ondergang van een radioprogramma.

In 2013 word ik door de IKON gebeld met de vraag een alternatief te bedenken voor de wekelijks radiokerkdienst. De IKON zal de zendtijd om 10.00 uur zondagochtend gaan verliezen. Na bijna zeventig jaar radio-kerkdiensten zal er een einde komen aan de wekelijkse live-uitzendingen in het land.

Trieste aanleiding, maar leuke opdracht. Ik ga aan de slag. En dan nog wel in Hilversum! Geloof me: als creatieve geest kom je in Hilversum niet snel aan de bak. Voor het nieuwe programma ligt er al een basisconcept: het IKON-pastoraat zond incidenteel studiovieringen uit rondom een thema. In plaats van één voorganger besluiten we er vier uit te nodigen die samen vier vieringen zullen maken. Bij toerbeurt houden ze een overweging, spreken een gebed uit, zoeken een project dat de wereld beter maakt én komen met de slotmuziek.

Onwennig begin

De laatste maanden van 2013 oefenen we wat nog op het oude tijdstip 10.00 uur. Het is wat onwennig in het begin. Het idee van een mini-gemeenschap, bedoeld om je als luisteraar bij aan te sluiten, blijkt in de praktijk niet zo te werken. Het tafelgesprek na de overweging vereist een zekere discipline en het is voor voorgangers niet altijd makkelijk om de regie over een viering los te laten. Ook komen we er achter hoe ‘talig’ onze protestantse liturgie is. Taal is niet alleen een communicatiemiddel, soms is taal een barrière. Vooral wanneer we voorgangers uit verschillende kerkelijke richtingen bij elkaar zetten, zitten de woorden ons soms in de weg.

We overwinnen de kinderziektes en gaan per 1 januari 2014 officieel van start op het nieuwe tijdstip: zondagmorgen 9.00 uur. Tegen alle verwachtingen in – wie luistert er nu nog naar een kerkdienst – slaat het programma aan. Mensen haken aan op het gesprek, op de diversiteit aan muziek die er klinkt, op de verhalen die worden verteld, op de presentatie. Een katholiek echtpaar dat zich niet meer thuis voelt in de parochie, geeft aan in de radio-viering een alternatief te hebben gevonden. Na de uitzending zetten ze het gesprek in huiselijke kring voort. Medio 2015 bereiken we meer dan 70.000 luisteraars, tweemaal zoveel als de radiokerkdienst op het eind wist te bereiken.

Theologische werkplaats

In één van de voorgesprekken die ik voor het programma voer, vraagt een gast wat dit programma nu IKON maakt en niet EO. ‘We spreken niet de laatste woorden over God’, zeg ik. ‘Alles is dus relatief’, geeft ze ten antwoord. ‘Nee,’ zeg ik, ‘alles wat gezegd wordt is even belangrijk’. En zo gebeurt het: we oefenen het open gesprek waarin we ons van oordeel onthouden. We vragen de gasten om zich in de lijn te stellen van de gedachte die in de overweging wordt neergelegd. En natuurlijk mogen daar kritische opmerkingen over worden gemaakt, maar het is niet de bedoeling elkaar de maat te nemen.

Naast de religieuze muziek programmeren we steeds meer niet-religieuze muziek. We lezen Mattheus 25, waar Jezus ons laat zien dat Hij schuil gaat in de naaste die om hulp vraagt en draaien daarna een indringend lied van Wende Snijders. Niet voor de hand liggend, maar we ontdekken wat de bijbeltekst met het lied doet en omgekeerd.

Onder voorgangers krijgt het programma een zekere bekendheid. Er wordt veel van hen gevraagd – hun medewerking is belangeloos – en het voortraject is soms intensief. Zeker als we proberen de teksten geschikt te maken voor radio. Het programma ontwikkelt zich zo als een theologische werkplaats. Niet in de traditie van de IKON – waar het accent veel meer ligt op religie en het interreligieuze gesprek – en ook niet in de traditie van de EO, waar de uitkomst van geloofsgesprekken – tot voor kort – op voorhand vast stond. ‘Ik hoor bij jullie wat nieuws’, vertrouwt een EO-collega mij toe, ‘de uitkomst verrast me’.

Van ochtend naar avond

Begin 2016 verhuist het programma. De religieuze programmering op NPO Radio 5 wordt naar de avonduren verbannen. Dat er duidelijk een behoefte bestaat aan een zondagochtendprogramma waarin de kerk liturgie weet te vertalen naar de luisteraar doet niet ter zake. Ook niet dat de luistercijfers gewoon goed zijn. De invloed van de commerciële zenders knaagt aan de diversiteit van het publieke bestel, de grootste regeringspartij – de VVD – ziet de publieke omroep het liefst verdwijnen. En daarnaast is er die dwingende en zich in stilte voltrekkende secularisatie die het Nederlandse landschap verandert en religie naar achter de voordeur verwijst.

Niemand protesteert tegen het verplaatsen van het tijdstip. Ook de kerken niet. De Vermoeden-viering wordt overgenomen door de EO en krijgt een plek om 22.00 uur. Voor de IKON heeft het programma bij de fusering met de EO eind 2015 geen enkele prioriteit.

Vanaf de overname door de EO wordt de financiering van het programma penibel. Het geld dat voor levensbeschouwing ter beschikking wordt gesteld, is bestemd voor televisie: de viering moet uit eigen middelen van de EO worden betaald.

Stoppen

Begin dit jaar besluit de EO met het programma te stoppen. De productie ervan is te duur, zegt men. Dus verdwijnt een mooi format. Als het laatste radioprogramma dat iets met liturgie wilde op de radio. Als één van de eerste programma’s bij de EO waar we de kracht van de christelijke traditie onderzochten en de boodschap niet op voorhand vast stond. Een programma ook dat recht wilde doen aan de diversiteit van die traditie en soms gasten bij elkaar bracht die elkaar elders in de kerk voorbij lopen. Vaak was er onder de gasten herkenning in de verhalen die ze hielden. Soms hielden ze het ook maar nauwelijks een uur met elkaar uit. Dat was de kracht van het format. Het werd niet echt herkend, daar in Hilversum. Helaas.

De wereld verandert niet – over: “Hier ben ik”

Ga er maar aanstaan als dominee: een camerateam in je beroeps- en privéleven toelaten, mensen die jou in vertrouwen nemen meenemen in het verhaal dat je over de kerkelijke gemeente wilt vertellen en maar afwachten welke documentaire er vanaf de snijtafel het witte doek bereikt. Dominee Ad van Nieuwpoort deed het in de documentaire ‘Hier ben ik’ en gaf zichzelf over aan camera en regie om op het spoor te komen van zijn passie: de oude woorden van de bijbel hertalen en vertellen in het hier en nu. Plaats van handeling: De Protestantse Kerk in Bloemendaal.

Multitaskende mensen, overtrekkende vliegtuigen, mensen die er voor kiezen zich meer te laten leven dan zelf te leven. Ze klagen erover, ze zeggen het niet te willen, ze doen het wel en ze stappen er niet uit. Het begin van de film toont de wereld die de economische crisis voorbij is, ook al raakt één van de personages haar baan kwijt in de financiële sector. Een stel dat de marathon van New York liep heeft aan het eind van de race de dood voorbij zien komen toen de man vlak voor de finish instortte, een vrouw is na 25 jaar door haar man verlaten, weer een man worstelt met de liefde en erkenning die hij in zijn jeugd tekort is gekomen. Het zijn algemeen menselijke problemen maar de wijze waarop erin Bloemendaal mee wordt omgegaan is wel typerend voor de rijkere landsdelen: je wordt in hoge mate geacht je problemen zelf op te lossen. Sterk zijn, niet zeuren, schouders eronder. Het moderne bestaan vraagt veel, maar biedt nog meer. Grijp je kansen!

Het is tegen deze facades waar Ad van Nieuwpoort ten strijde trekt. Met de oude verhalen van de Bijbel als onzekere grond om dit leven op een gezonde manier op te schudden: Het Woord als een milde aardbeving die ons zin en onzin kan doen scheiden. Zijn kanseltaal is helder en beeldend, direct, soms neigend naar moralisme, zijn pastorale houding mild en bevragend. Ergens hoop je als kijker dat er iets ingrijpends in het leven van de mensen gaat veranderen – die verwachting brengt het medium film nu eenmaal met zich mee – want de mensen zijn onmachtig om zich los te weken uit carrières en verwachtingspatronen. Er moet toch iemand zijn die optreedt als bevrijder, hen wegrukt uit hun gesloten en veilige wereld. Dat gun je ze. Kijk verder! Maar dat gebeurt niet. Tijdens een bijeenkomst van de Rotary, wordt er door middel van een benefietconcert geld ingezameld voor het diaconale centrum ‘Stem in de stad’ in Haarlem. De predikant van het centrum neemt met een grap het geld in ontvangst. Het diaconale centrum lijkt op de Rotary, daar wordt ook gedronken, alleen dan voordat de gasten binnenkomen. Er gaat een gelach op. Als kijker hoopte ik even dat Jezus nu zelf de Rotaryclub zou betreden en dan het liefst met een zweep, maar zover reikte het Woord nog niet. Haarlem blijft Haarlem, Bloemendaal blijft Bloemendaal. En dat is misschien wel wat deze film pijnlijk blootlegt: oude verhalen – hoe goed verteld ook, want dat doet Ad – veranderen de wereld niet zo maar. En ergens blijft onduidelijk waarom die verhalen hier en nu moeten klinken. Wat is bijv. de noodzaak tot het vertellen van het verhaal van de binding van Izaäk? Het lijkt uit een vreemde en verre wereld te komen, die hier niet echt landt. Zo worden de verhalen door de hoorders als een te hoge moraal weggezet, als idealen waar niet mee te leven valt. Ze worden vooral ook: braaf aangehoord.

En dat geeft aan de film een zekere tragiek. De verhaallijn van de man die zich nooit erkend heeft gevoeld door zijn vader, eindigt met een – een iets te gemaakt – shot van vader, zoon en kleinkind in de kerk voor een Mariabeeld. De zoon vraagt aan de vader of hij nog wat te zeggen heeft. Nee, zegt hij, ik heb geen problemen. De kracht en de onmacht van het Woord strijden zo om voorrang en de onmacht wint het. Ad van Nieuwpoort komt in de film daardoor als een soort Don Quichot naar voren en ik weet niet of de film hem daarmee recht doet. Wat je niet te zien krijgt – en dat is misschien ook wel moeilijk te registreren – is of deze kerkelijke gemeente ook echt de ruimte biedt om je facades te laten vallen. Buiten het optreden van de predikant zien we niets van een gedeelde spiritualiteit die onze bestaansgekte de grens wijst. Natuurlijk: we zien kwetsbare mensen voor de camera. Er wordt veel gepsychologiseerd, we krijgen flarden van – soms verstikkende – familieverbanden te zien, maar de werkelijke persoonlijke drijfveren komen we niet op het spoor. Ook niet van Ad van Nieuwpoort. Misschien heeft het Woord meer nodig dan de verhalen: concrete voorbeelden van een alternatief en vrolijk ander leven, dat we ergens uit de wereld van de komedie vandaan moeten halen. En ik heb zomaar het vermoeden dat Ad daarbij de nar kan zijn.

Daderbegrip

Het is iets meer dan twintig jaar geleden. Ik werkte als dominee in Sittard en was op weg naar een vergadering. Op de fiets. Niet ver van mijn huis lag de weg naar Duitsland. Die ging ik op. Het was tegen half negen ‘avonds. Het was november en donker. De meeste gordijnen waren gesloten. Ook waren er rolluiken neergelaten. Na nog geen kilometer op de weg, wilde ik de wijk inrijden. Linksaf. Ik sorteerde voor. Ik hoorde een brommer achter me. Voordat ik het wist schoot hij rechts van mij langs. Een ongehelmde jongen keek mij aan. Ik keek terug. We keken nog een keer. En nog een keer. Eén keer teveel. Vijftig meter verderop keerde hij de brommer. Ik sloeg linksaf en hij kwam naast me rijden. Begon tegen me te schreeuwen. Reed me klem. Dwong me aan de kant. Hij sloeg met een vuistslag tegen mijn hoofd. Ik schreeuwde Pijn, paniek en angst. Doodsangst. Er kwam geen hulp. De huizen bleven gesloten en de gordijnen dicht. Hij dreigde opnieuw te slaan. Hief zijn vuist. Verstarde. Kwam bij zinnen. Pakte zijn brommer. Reed weg.

Ik ging naar de politie. Ze vroegen hoe hij er uit zag. Een blanke man zei ik. Wat maakte het uit? Het is het geweld dat telt. Niet ras of huidskleur. Geweld heeft geen kleur. Of: het heeft alle kleur. Neemt u voortaan een steen mee, klonk het advies. Dan kunt u zich verdedigen.

Ik ging naar huis. De nacht waakte ik door. De pijn stilde ik met aspirine. Het gevoel uit mijn linkerwang trok weg. De volgende ochtend: Huisarts. Ziekenhuis. Onderzoek. Wachten. Foto’s. Wachten. Uitslag: gebroken jukbeen. De dag daarop werd ik geopereerd. Bot hersteld, maar de verwarring sloeg toe. Waarom dit geweld? Had ik de brommer in de weg gezeten bij het voorsorteren? Had ik brutaal gekeken? Was er misschien lust in het spel? Niets stommer en uitputtender om als slachtoffer een geweldsdaad zonder reden te willen begrijpen.

Ik kwam in een voorlichtingsfilmpje voor Slachtofferhulp terecht. Mijn interviewer raadde mij aan alsnog hulp te zoeken. Ik wimpelde het af. Ik was eroverheen. De dader zou geen grip krijgen op mijn leven, hij nam mij mijn vrijheid niet af. Ik was sterk en stoer. Tot ik mijzelf terug zag. Bij de première. Hier zou ik ook op slaan, dacht ik. Ik had de reden voor de klap gevonden. Ik was het zelf. Ik. Ik. Ik. Ik.

Het was het ergste wat mij als slachtoffer kon overkomen: ik ging de dader begrijpen. Het geweld kreeg daarmee een plek binnen een overzichtelijk universum. Het kon niet zo zijn dat iemand zomaar ging slaan. Of mij zomaar dood wilde zonder reden. De zelfhaat was geboren.

De klap dreunde zo langer na dan ik voor mogelijk hield. Soms was er zomaar een blinde paniek uit het niets. Durfde ik met de auto voor mijn huis niet te stoppen. Of ik vloog bij binnenkomst direct de tuin in omdat ik het huis niet vertrouwde. Op de raarste momenten was de dader er weer, die mijn vrijheid aanvocht. En ik vocht terug.

Het heeft even geduurd voordat het weer goed kwam met mijn vrijheid. Het begrip voor de dader moest de wereld uit. Mijn wereld. Het simpele feit dat je er bent kan nooit een aanleiding zijn voor geweld. De twee jongens op de brug bij Arnhem gaven aan normaal niet hand in hand te lopen. Dat zou als provocerend kunnen worden gezien. Maar hoe kan genegenheid provoceren? En hoeveel moet je van jezelf ontkennen om je nog vrij te voelen? Hoeveel wantrouwen kan de vrijheid verdragen? Weinig. Heel weinig. De kracht van het geweld is niet het geweld, maar de dreiging. De dader moest mijn leven uit. Maar ik betaalde daarvoor één prijs. Mijn vrijheid heeft levenslang een stoer randje gekregen: ik laat me niet klein krijgen.

Wij zijn niet normaal

Politici, vooral ter rechter zijde, zoeken momenteel naar een nieuw ‘normaal. Het moet het toverwoord worden voor het nieuwe samenleven. We moeten weer normaal gaan doen! Maar normaal bestaat niet. Gelukkig maar. Normaal doen zal ons niet gelukkiger maken, het zal ons uiteindelijk van onze vrijheid beroven. Het wordt tijd voor een tegengeluid: we moeten leren inzien dat we vreemden voor elkaar zijn. Niet-normalen die elkaar grotendeels niet begrijpen.

Het zat er natuurlijk aan te komen: het wegvallen van de grenzen, het verdwijnen van de nationale munt, de verdringing op de arbeidsmarkt, langzamerhand verbleekt de euforie van de verregaande internationalisering. Met het wegvallen van de grenzen lijkt onze identiteit weggestroomd. Het ontbreekt ons nu aan een samenbindend verhaal. De vreugde van de internationalisering heeft plaats gemaakt voor angst. Dus wordt er gezocht naar een nieuwe identiteit. Terug naar Nederlandse normen en waarden. Terug naar de veiligheid van de grenzen. Terug naar de touwtjes uit de brievenbus.

Lange tijd zorgde de globalisering ervoor dat onze wereld inzichtelijk leek en in zijn geheel begrepen kon worden. Een prima alternatief voor de benauwde identiteit die ons zo beperkte. De stortvloed van dagelijks wereldnieuws deed ons geloven dat we in een global village waren komen wonen, waarin we allemaal elkaars buren waren geworden. We dachten de wereld als een kleine, afzienbare en vertrouwde samenleving. Dat klopte natuurlijk niet. Zodra je werkelijk gaat reizen ontdek je de uitgestrektheid van een land en ontvouwt een cultuur zich in al zijn diversiteit. De wereld is geen dorp en wordt dat ook niet.

Natuurlijk zijn er grote overeenkomsten in de verschillende culturen. Overal kunnen we een mensenleven kort samenvatten: iedereen streeft naar liefde, zin, geluk, een lang leven en enige mate van welvaart. Maar de wegen ernaartoe tonen een oneindige veelheid aan mogelijkheden. Reizend in Spanje – de taal redelijk machtig – is een deel van het leven overeenkomstig het leven dat ik in Nederland leid: ik trek geld uit de muur, ik eet tapas als in Amsterdam en het hotel heeft een herkenbare internationale standaard. Maar daaronder onttrekt een groot gedeelte van die cultuur zich aan mijn waarneming. En ook aan die van de Spanjaarden zelf waarschijnlijk, waar deze is gevormd door oude tradities, tientallen jaren dictatuur en een nog jonge democratie. Ik ben geen deel van die geschiedenis, hij zit ook niet in mijn lijf. Maar hij is er wel. En ik zal hem niet kennen. Dat is geen probleem. De wereld is niet zo inzichtelijk als deze zich voordoet. Ik ben begrensd in mijn waarneming in ruimte en tijd. Dat wat zich als vreemd voordoet zal in hoge mate vreemd blijven. En het is juist die vreemdheid die mijn vrijheid garandeert.

Ik kom hier op het punt dat ik wil maken: Onze vrijheid wordt niet gevormd door het bij meerderheid vaststellen van de ‘nationale normaal’, maar bij het ruimte laten en accepteren van elkaars vreemdheid. Die vreemdheid openbaart zich noodgedwongen langs de grenzen van culturen, maar is evenzeer onderdeel van een cultuur zelf. Ik snap veel van mijn medelanders niet: Carnaval is voor mij een merkwaardig feest, dancefeesten lijken me een gruwel en Marco Borsato hoeft voor mij niet te zingen. Allemaal geen punt. We verschillen gelukkig. De tijd dat ik me een paradijs voorstelde bij een volkomen gereformeerde wereld ligt ver achter mij. Ook dat ervaar ik als een groot tegoed.

In plaats van over elkaar heen te struikelen in een roep om normaal te doen, zouden politici het lef moeten hebben op te roepen om de vreemdheid te accepteren. Maar dat scoort momenteel niet. We zijn vreemden voor elkaar. Dat is niet erg. Het hoort bij ons mens zijn. We kunnen prima samenleven. Onze gebruiken en gewoonten schuren soms, het bestaan van verschillende culturen naast elkaar is niet per definitie een opeenstapeling van geluk. We hoeven niet makkelijk te denken over onze verschillen, noch een klef multiculturalisme te omarmen. Maar we kunnen het er mee doen. De aanvaarding van elkaars vreemdelingschap waarborgt het meest ons recht om een vrij individu te zijn. Het schept ruimte. Ik ben een ander. We kennen elkaar niet. We zijn niet normaal. Dat moeten we maar zo houden. Het levert ons een vrijheid op die ons beschermt tegen elke totalitaire verleiding. Van rechts én van links.

Trump moest

Aan mijn latere ik,
Ik schrijf je om je te vertellen wat mij vannacht is overkomen. Ik weet niet of het van belang is, of het later een rimpel in de geschiedenis zal blijken te zijn – ik hoop dat – of dat het toch groter is, een keerpunt in de tijd misschien. Ik lag in bed nog toen het gebeurde, het was vier uur en ik kon de slaap niet vatten. Werktuigelijk sloeg ik mijn hand op de wekkerradio. De uitslagen van de Amerikaanse verkiezingen rolden de slaapkamer binnen, ik hoorde gesprekken met Nederlandse Amerikanen. Een vrouwenstem vertelde dat ze christen was en aanhanger van presidentskandidaat Trump. Nee, ze was niet geschrokken van zijn seksisme. Ze kon dat scheiden. Ze stemde niet op een dominee. Ik hoorde steeds vaker Trump als winnaar noemen. Een vaag besef van historisch belang drong zich op. Ik ging het bed uit. Ik moest wakker blijven nu. Ik zette thee. De wereld veranderde. De platvloerse en grofgebekte man bleek een paar uur later de nieuwe president van Amerika te zijn.

Ik schrijf je dit omdat ik vermoed dat het om een grote gebeurtenis gaat. Meer dan een wisseling van de macht. Het gaat hier om de onvrede en woede die aan de macht is gekomen. En ik hoop dat, als je dit leest, je niet meer weet wat onvrede en woede is. Dat de woede uitgewoed is. En je geschiedenisboeken zult moeten inzien om deze tijd te begrijpen. Ikzelf begrijp deze tijd ook niet. Natuurlijk, ik snap dat de ontgrenzing die op gang is gekomen – en die we dorps globalisering noemen – mensen onzeker maakt. We ontdoen ons van onze vaste religieuze en culturele kaders. En wij in het Westen doen daar te luchtig over. En met wij bedoel ik dan de onafhankelijken, de hogeropgeleiden, de meertaligen, de reislustigen, de zelfontplooiers, de mensen met geld. Afrikanen die naar Europa reizen ontdekken dat deze grenzeloosheid een illusie is. Mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt ook. Zij betalen doorgaans de prijs voor deze vervloeiende wereld. Dat het onzekere tijden zijn kan ik beamen. Maar het verklaart het verzet niet. Dat komt van dieper. Het zit diep in het economisch systeem dat wij omarmen. Wij leven in een permanent tekort. Wij cultiveren een schaarste door deze constant aan te jagen. We hebben nooit genoeg. In de kern zijn wij altijd ontevreden. Een zakenman als Trump weet als geen ander dit mechanisme in te zetten. Berlusconi wist dat ook. Met zichzelf als het product dat gekocht moet worden. Koop mij! Kies mij! Ik los het op. Nu. De politiek is daarmee in het vaarwater van de directe behoeftebevrediging terecht gekomen. Religies en ideologieën – lange tijd de bron van politiek handelen – worden als onzinnig beschouwd, als een hinderlijk obstakel in het politieke bedrijf. Laat je niet bedriegen als er in dat huis nog wat wordt geflirt met religieuze termen als ‘joods-christelijke traditie’ of ‘christelijke waarde’, of ‘Gods own country’. Men heeft geen idee.

Het maakt me bang. De markt kent geen ethiek en de markt maakt van de politiek een leeg huis. Schreeuwende populisten kunnen er makkelijk binnentrekken. Onderschat niet de energie die woede en onvrede genereert. Onderschat ook niet de verslavende kracht ervan.

Ergens hoop ik dat, wanneer je dit leest, je deze brief glimlachend weg zal leggen als een sombere oprisping uit het verleden. En dat je maar al te goed weet dat het anders is gegaan. Dat juist de komst van Trump tot een grote culturele en politieke herbezinning heeft geleid, waarvoor we hem uiteindelijk dankbaar waren. Trump moest. Toen. Dat zijn geschreeuw ons wakker heeft geschut. Dat we ons te weer hebben gesteld tegen alle populisten die klaar stonden om op hun beurt in Europa het roer over te nemen. Dat we in verzet zijn gekomen tegen alle leugenachtige vormen van directe democratie die permanent de macht bij de burger zouden gaan leggen. Maar bovenal: dat we de tijd zouden hebben gevonden de democratische waarden blijvend te exploreren en deze te vrijwaarden van de eisen van nut en rendement. Dat we religies niet langer als scheidende maar als verbindende factoren zouden zijn gaan zien. En dat we de kracht van luisteren hoger zouden zijn gaan waarderen dan de macht om te spreken. Dat we zouden hebben ontdekt dat het grootste deel van onze onvrede leugen is. En de slechtste bron van ons handelen. Dat hoop ik. En mocht dat inderdaad allemaal waar zijn geworden, wil je deze brief dan weggooien? Ik wil zo graag als een positief en blij mens herinnerd worden.

Ferdinand

Dit is mijn lichaam

Toen ik het wetsvoorstel voor een nieuwe donorwet een tijd geleden hoorde langskomen – het was geloof ik tijdens een autorit – geloofde ik mijn oren niet: Iedere Nederlander wordt volgens die wet donor, tenzij hij/zij aangeeft dat niet te willen zijn. Zodra ik mijn laatste adem uitblaas vervalt mijn lichaam dus aan de staat. Die mag er dan uithalen wat er nog te gebruiken is voor het leven van een ander.. Een nipte meerderheid van de Tweede Kamer is deze mening toegedaan. We hoeven helemaal niet te wachten tot een partij met totalitaire aspiraties dit land overneemt. We kunnen best zonder, zo blijkt. We organiseren het zelf, we doen dat democratisch. En we laten het initiatief daartoe over aan een partij, die vanuit zijn oorsprong, niets heeft met betutteling en bevoogding van staat, kerk, ideologie of wat dan ook. De jaren zestig stonden voor vrijheid, de macht aan het individu. D66, als één van de vruchten van die tijd, zou dit land gaan ontdoen van zijn regenten en achterkamertjespolitiek, referenda zouden er komen, de macht zou naar de burger. Ja, Ja. Totdat die partij het zelf lukt de schoolmeester van Nederland te worden en het vingertje op te heffen dat men decennia lang heeft bestreden. Beste Nederlanders: u vervalt vanaf nu aan de staat. Maar: het is voor een goed doel.

Het is de macht van de compassie die daarbij wordt ingezet. Pia Dijkstra pinkte een traan weg in de Tweede Kamer bij de onverwachte meerderheid voor haar wetsvoorstel. Desgevraagd liet zij weten zo blij te zijn voor al die mensen die in haar programma Vinger aan de Pols te gast waren geweest. Een vrouw met taaislijmziekte stond op de wachtlijst voor nieuwe longen en kreeg die niet op tijd. Een hartverscheurend verhaal. We moeten nu echt gaan zorgen dat er meer donoren komen! Je moet wel erg hardvochtig zijn je door een dergelijk verhaal niet mee te laten nemen. Ik ben zo hardvochtig.

Onze Tweede Kamer maakt een kardinale fout door bij wet iets te willen regelen, wat zich niet laat afdwingen. Het hele principe van donorschap is gebaseerd op de gift, dat zegt het woord zelf al. Ik geef uit vrije wil iets aan de ander dat hem/haar ontbreekt. De gift is niet opeisbaar, noch kan er sprake zijn van een eisende partij. De enige voorwaarde voor de gift is dat er een ruimte voor het geven moet zijn, we moeten de gift begrijpen. In de ruimte van het geven wordt ook de waarde van de gift bepaald. Zodra geven in een formele wederkerigheid vervalt verliest de gift zijn waarde en verwordt tot ruil. En zodra we de aanleiding van het geven niet meer begrijpen kan er zo maar plek zijn voor misverstand. Om dat te voorkomen ritualiseren we de gift dan ook meestal rondom gebeurtenissen als verjaardag, bruiloft etc.

Terug naar het donorschap. Het geven van een orgaan laat zich niet afdwingen. Het is een daad van solidariteit voortkomend uit naastenliefde of altruïsme. Over deze laatste waarden dient het in een gesprek over donorschap te gaan. Wat drijft mij ten diepste om al of niet te geven? Waarom zou je je naaste liefhebben? Waarom zou ik een nier van mijzelf bij leven afstaan? Donorschap gaat dus over het motief van de gift, over de reden van ons handelen en in een breder verband: over de wijze waarop ik mij aan de wereld wil verbinden. Dit laatste zijn allemaal beslissingen van het individu. En het moet ook de beslissing van het individu blijven. Komt het tot een afdwingen, dan verandert de gift in een eis; de individuele handeling wordt kadaverdiscipline.

Het feit dat de Tweede Kamer instemt met een dergelijk wetsvoorstel laat zien dat de politiek niet in staat is een waardendebat in de samenleving te organiseren. Er wordt ook niet aan waarden geappelleerd. Je ziet dat ook aan de wijze waarop er met de vluchtelingenstroom is omgegaan de afgelopen tijd. Werden er in Duitsland christelijke en humanistische waarden aangevoerd om asielzoekers op te vangen, in Nederland werd er veel meer geschermd met internationale verdragen waaraan wij ons hebben te houden. Het verschil is subtiel, maar van cruciaal belang. In de Duitse beargumentering klonk de gift door: het zijn waarden die wij te geven hebben en hoog te houden, ze horen bij onze manier van leven, in de Nederlandse klonk de eis: wij moeten onze afspraken nakomen. Maar een overheid die op een dergelijke manier eisen stelt aan zijn burgers en het waardendebat overslaat, zal steeds meer verzet aantreffen. De politiek zal daarbij eerst zelf aan de bak moeten. Waarom zou ik donor moeten zijn? Op grond waarvan? Om mijn naaste te helpen? Maar leef ik niet voor mijzelf dan? Waarom zou ik een AZC naast mij moeten tolereren? Omdat gastvrijheid een belangrijke waarde is? Wie heeft dat gezegd? Het gaat toch ten koste van mijzelf? Of levert het ook nog iets op? Donorschap, vluchtelingenproblematiek, bankencrisis, alle grote issues van onze tijd gaan ten diepste over de waarden van onze samenleving. Dat debat moet de overheid durven aan te voeren. Zonder koudwatervrees met allen die daar in de samenleving ook al over nadenken. Dat debat zal in al zijn diversiteit ons behoeden voor een overheid met totalitaire trekken. Want dat is misschien wel de grootste angst: Je kunt op een volstrekt democratische wijze je vrijheid verliezen. Bij meerderheid van stemmen.