Blog

De taal van stilte

Sinds ik eind jaren negentig stopte met mijn werk als predikant in een kerkelijke gemeente werk ik als zelfstandige zonder personeel. (ZZP-er). (De kerk wist niet anders dan me bij deze wijziging van de staat des levens de titel ‘emeritus’ toe te voegen en dat in de kracht van mijn leven, maar dit geheel terzijde…) Als iedere ZZP-er ben ik afhankelijk van losse opdrachten. Om te zorgen dat er genoeg werk binnenkomt moet er genetwerkt worden en dat betekent dat je regelmatig je gezicht moet laten zien op recepties. Ik zal er geen geheim van maken: ik houd niet van recepties. Het gaat er vaak wat valsig aan toe. Het is zien en gezien worden, er wordt gedronken en gebabbeld, in de lucht gezoend en aan elkaar geroken. Ondertussen wordt er gehengeld naar nieuw werk, passeren er leuke bestuursfuncties, worden ideeën uitgewisseld – en als je niet uitkijkt: gestolen – en zeker niet onbelangrijk: er wordt vooral gezocht naar gelijkgezinden. Bij de laatste Nacht van de Theologie, ook zo een snuffelbijeenkomst, zou ik een gesprek aanknopen met een theoloog Eerste Kamerlid, maar plots was daar een theoloog die een prinselijk paar had getrouwd. Ik kon het veld ruimen. Soort zoekt soort en theologen: het zijn net mensen.
Al het gebabbel op die recepties is bij nader inzien dan ook iets minder onschuldig dan het lijkt. Het is een methode om te selecteren, af te grenzen en uit te sluiten. En taal is daarbij het meest gebruikte selectiemiddel. Nu denk ik dat vooral protestanten dit selectiemiddel behendig weten te hanteren. Dat komt omdat alles in de protestantse kerk door taal wordt uitgedrukt. Alleen doopwater, brood, wijn, paaskaars en sinds kort: bloemschikken vervangen mondjesmaat het gesproken woord. Taal vormt de hoofdmoot van de protestantse communicatie. En die taal is weer, al naar gelang geloofsrichting, aan beperkingen gebonden. Gelooft de voorganger in Jezus Messias of in Jezus Christus? Protestanten kennen als geen ander de taalnuances en vormen op grond daarvan hun oordeel. Alle protestantse kerkscheuringen zijn dan ook ten diepste taalscheuringen. Zelf kreeg ik er een keer flink van langs toen ik was voorgegaan in een jeugddienst. Na afloop constateerde een oudere mevrouw op grond van mijn preek dat ik ‘Jezus niet in mijn hart had, want ik had zijn naam niet genoemd.’ Het deed haar verdriet en ze glimlachte erbij. Zij kende Jezus wél, zei ze. Ik was uit het veld geslagen, al had ze feitelijk gelijk. Jezus past niet in mijn hart, daar is Hij te groot voor.
Met taal geeft een mens iets van zichzelf prijs. Dat is waar communicatie nu eenmaal om draait: iets van jezelf meedelen in de hoop op een reactie van de ander en als het even meezit: herkenning. Maar soms is die herkenning er niet en vormen je woorden onverwacht de voedingsbodem voor een bijtend oordeel van de mens tegenover je. Zo kwetsbaar is communiceren. Een enkel woord kan ons van elkaar doen verwijderen. Menig familieruzie begint met één onhandig uitgesproken zin. De mededeling ‘u zit op mijn plaats’ kan een nieuwkomer in een kerk doen besluiten het gebouw niet nog een keer binnen te gaan.
Toen ik voor mijn boek ‘Hemelse Oorden’ een aantal jaren geleden voor het eerst in stilte in een klooster verbleef was deze stilte in eerste instantie: de afwezigheid van taal. Ik herinner me nog het moment dat ik plaatsnam aan een lange tafel waar een veertiental mensen in stilte de maaltijd nuttigde. Het voelde onhandig, dit verplichte zwijgen. Ik wilde kennismaken met mijn buren, ik wilde weten wat ze deden in het dagelijks leven en wat hen naar het klooster dreef. Bij gebrek aan taal verzon ik zelf maar wie ze waren en wat ze deden. Zo schiep ik in gedachten mijn eigen vertrouwde wereld, die bij nader inzien natuurlijk niet bleek te kloppen. Het bracht mij in verwarring. Waar was dit onhandige, in stilte langs elkaar schuiven van mensen op de gangen goed voor? Waarom alleen maar die minzame knikjes ter begroeting? Ik kwam er niet achter. De stilte leidde niet naar God, hoezeer ik daar ook naar zocht.
Pas onlangs, toen ik opnieuw een aantal dagen in de stilte van een klooster verbleef, werd ik mij bewust van de eerste functie die de stilte heeft. De stilte stelt het oordeel uit. Juist door niet praten, juist door je geen mening te vormen naar aanleiding van de woorden van de ander. Juist door het zwijgen, kan die ander naast je plaats nemen aan tafel. We zijn niet afhankelijk van wederzijdse goedkeuring of instemming. Om het vroom te zeggen: het is de Ander die ons nodigt en ruimte geeft. De stilte waarborgt de ruimte voor elkaar, waar onze taal en ons spreken misschien zomaar een rangorde in plaatsen zou hebben aangebracht. Nu schuif ik af en toe een kerkbank in en ga zomaar stil naast iemand zitten. En als er dan niemand mijn plaats opeist, dan vermoed ik dat dit een plek is waar ik misschien wel zou willen blijven. Het wachten is nu nog op stille recepties.

Overweging Gay Pride kerkdienst

Toen ik een aantal weken geleden door de voorbereidingsgroep van deze dienst gevraagd werd om de overweging te doen, en in een mail eerst gepolst werd wat ik daar eigenlijk van vond, was mijn eerste reactie: “Ik wil dat wel doen, als jullie maar niet van mij verwachten dat ik ga zeggen dat God óók van homo’s houdt. Of zoiets ga zeggen als ‘Jij mag er ook zijn’. Daar ben ik helemaal klaar mee”(dit laatste schreef ik niet op). Het bleef toen even stil aan de andere kant van de e-mail. Tot er een vraag oppopte in de inbox: wat ga je dan wel vertellen? Ik heb tot dit moment geen antwoord gegeven op de e-mail. Hier sta ik. Ongeveer als Luther. Maar iets bescheidener. De vraag leidde wel tot een zelfonderzoek dat de afgelopen weken niet van mijn zijde week. Zelfs niet toen ik me een paar dagen strand veroorloofde, waar het zand te heet was, de zeespiegel glad, de branding opvallend afwezig en de badgasten Duits. Het was een Nederlands strand. Maar wij accepteren Duitsers. We zijn ruimdenkend.

Ik trok mij in de schaduw terug. En stelde mij de vraag waarom ik bijna allergisch reageer als er gezegd wordt dat God ook van homo’s houdt of als er tegen mij wordt gezegd dat ‘jij er ook mag zijn’. Het moet in het woordje ‘ook’ zitten was mijn conclusie. Want dat ‘ook’ veronderstelt een opvatting die mogelijk aan de zin vooraf is gegaan. En misschien wordt in die voorafgaande zin wel het tegenovergestelde beweerd of gesuggereerd. Zoiets van: “God houdt niet van homo’s, maar nu ik jou zo zie, bij nader inzien: houdt hij ook van jou.” Maar waarom zou hij niet van homo’s houden? Een Schepper die niet van zijn schepsel zou houden, dat is zoiets als een kunstenaar die zijn werk niet waardeert. Dat kan niet waar zijn. Dus daar was ik nogal snel uit. Hetzelfde gold die andere zin: uiteindelijk mag jij er ook zijn. Dat wordt alleen maar tegen mensen gezegd waarvan we in eerste instantie vinden dat ze er níet mogen zijn. Of waar we zo onze bedenkingen tegen hebben. Mensen die afwijken van de norm. Soms afwijken van de ideale norm. Mensen met een iets mindere schoonheid, maar dan wel weer vaak innerlijk mooi. Ook zo een troost die we elkaar toewerpen. Of mensen die veel minder gelikt en zelfstandig, ad rem, actief en individualistisch in het leven staan. Die mogen er natuurlijk ook zijn, maar de norm is toch wel dat je zelfstandig, actief, ad rem en individualistisch in het leven staat. We gedogen ze. In het ‘er ook mogen zijn’ of in de zin ‘God houdt ook van homo’s’ zit iets van dat gedogen. En gedogen is de ruimte die een meerderheid een minderheid wil toestaan. Het komt in allerlei constellaties voor. We gedogen softdrugs in dit land, we geven vluchtelingen een gedoogstatus. We gedogen in gradaties. Maar soms is een politieke meerderheid het gedogen moe. Dan klinken er ineens stoere woorden, als ‘ingrijpen’ en ‘handhaven’, ‘normeren’. Waarom nog langer vluchtelingen gedogen die geen verblijfsstatus hebben hier? Waarom nog langer weigerambtenaren gedogen? Gedogen blijkt dan een uiterst onzekere ruimte te zijn waarbij een meerderheid een minderheid in zijn greep kan houden. En die minderheid kan zo maar de speelbal worden van verschuivende politieke opvattingen, van veranderende modes en voortjagende publieke opinies. Als je in de marges van het gedogen verkeert , kan je positie zwak zijn. Ook al zijn de homorechten in Nederland gewaarborgd, homo’s blijven kwetsbaar in dit spel van meerderheden en minderheden. En een samenleving waarin bij wet de zaken goed zijn geregeld is nog niet per definitie een samenleving waar het goed toeven is.

Deze overweging is een pleidooi om een verschuiving in het denken te maken. En niet langer te denken vanuit het mogen zijn, niet vanuit de acceptatie door een ander, maar vanuit het zijn. Niet vanuit de toestemming, ‘jij mag er ook zijn’, maar: ‘jij bent er’. De kerk heeft daarin oude papieren ook al weet ze deze niet altijd goed te gebruiken. Als een kind in deze ruimte wordt gedoopt en de naam voor het eerst klinkt en verbonden wordt met de Naam van God dan is daar de onvoorwaardelijke acceptatie van het nieuwe leven. Dat kan niet anders dan in dankbaarheid worden ontvangen. Het wekt de nieuwsgierigheid en voedt het verlangen te weten wat er van dit kind gaat worden. Het leert je kijken met verwachting. De vraag of dit kind er mag zijn komt niet in je op. Het is er. Het ritueel van de doop is zo ook een oefening in kijken. Het leren kijken met verbazing en verwachting.

Binnen dit kijken moeten we het lef hebben om af te zien van een houding van problematiseren. Toen ik zelf met mijn coming out verhaal kwam, meer dan vijfentwintig jaar geleden, en de angst en onzekerheid mij voortjoegen, was er de stem van een predikant die mij ontmoette in mijn angst. In deze ontmoeting klonk niet dat ik ‘er mocht zijn’. Nee, ik werd op mijn benen gezet en de predikant wees mij op de grond onder mijn voeten.

Deze overweging is een pleidooi om zó te leren kijken: met verwondering en verwachting. Maar het wil nog meer dan dat: Ik denk dat we iets anders kunnen doen met de diversiteit die uit al die mensen voortkomt. Gisteren bij de Canal Pride – hoe leuk ook – is het tonen van die diversiteit ook een beetje een demonstratie van onze tolerantie. Kijk eens hoe goed we het doen! En inderdaad landen als Rusland en Frankrijk kunnen een voorbeeld aan ons nemen. Maar voor je het weet is de diversiteit niet meer dan een hernieuwde indeling van de hokjes waarin wij elkaar weten te plaatsen. En het is moedig om jezelf op één van de boten te tonen, want je bent een makkelijk voorwerp van spot. ‘Leuk, we gaan weer homo’s kijken dit jaar, met het hele gezin.’ Of zoals één van mijn buren grapte afgelopen vrijdagavond: ‘Wie van ons trekt zijn latex pakje weer aan?’ Ik kon er niet echt om lachen. De diversiteit is kwetsbaar wanneer deze zich alleen maar toont en laat bekijken. Daar kan iets van voyeurisme insluipen. Ik zou dan ook een pleidooi willen voeren de diversiteit niet als eindpunt te zien, maar als beginpunt. Diversiteit als beginpunt waarin we elkaar uitdagen en bevragen. Het wordt tijd om elkaar in de ogen te kijken.

Dit dacht ik allemaal daar op het strand aan de zee. Nog steeds omringd door Duitsers. En ik weet niet of het het zand was dat mij wegvoerde naar dat verhaal van het volk Israel in de woestijn. Sowieso keer ik regelmatig terug naar dit verhaal, omdat ik het één van de mooiste verhalen in de Bijbel vind. Misschien wel omdat het zo weerbarstig is. Het vertelt van een grote onderneming, een volk op weg naar bevrijding en mensen die onderweg de moed en de hoop verliezen. Hoe houd je het ook vol: veertig jaar met alleen maar een verhaal over dat wat gaat komen. Veertig jaar je verplaatsen en het einde niet in zicht. Ook God heeft het moeilijk met deze reis. Het dreigt te escaleren in vernietiging en geweld. De mensen willen niet langer luisteren.

Maar juist in deze weerbarstige wereld bouwt Mozes een tent. En dan krijgt het verhaal tegenover alle ruwheid en geweld een ongekende intimiteit. God hult zich in een wolk en Mozes nadert zijn aanwezigheid. En spreekt tot Hem zoals je met een vriend praat. Hoe moet het verder met dit volk? De vraag is de inzet van het gesprek. ‘Als u niet met ons meegaat, als we niet iets van uw aangezicht zien, dan gaan we het niet redden’. Tastend wordt er gezocht naar het gezicht van God en even tastend zoekt God de mens. In die ontmoeting spiegelt de mens zich aan God, van wie wij niet méér weten dan dat er van hem gezegd wordt, dat Hij er is en zal zijn. Alleen in het samen zoeken kan er een nieuwe weg gevonden worden om te gaan. Alle grote woorden, ook die van het geweld zijn geweken en hebben plaats gemaakt voor de intimiteit van het moment, die uiterst kwetsbaar is, maar zich niet laat schaden. Hoe bereiken we het land van bevrijding?

Deze woorden herhalend zouden zo maar model kunnen zijn voor ons gesprek. Waar kom je vandaan en waar ga je naar toe? Wat draag je bij aan de wereld? Wordt de wereld er mooier van, rechtvaardiger, eerlijker? Wat zijn je talenten? Heb je ze verstopt of ga je ze eindelijk laten zien? En waarvan droom je? Hoe ziet het beloofde land er voor jou uit? Is dat ver weg of dichtbij? En: wie is God op die weg?

Op het strand werd ik aangesproken door een Duitse vrouw. Zij vertelde hoe mooi ze de omgeving vond, het polderlandschap achter de duinen, dat mij maar weinig kan bekoren. En dat de mensen zo aardig waren, so freundlich und nett. En ja, ook locker, vooral locker.. . Oh ja? dacht ik, zo kijk ik er helemaal niet meer naar. Ik liet het strand het strand, stapte op de fiets en reed door een ander landschap. Ook de mensen waren veranderd.

Het verhaal en de dingen

Ik verhuis. Niet ver. Maar twintig meter. Naar het huis aan de overkant. Maar toch: ik verhuis. Het is tijd voor een grote opruiming. Heel veel verhuist niet mee. Ik open de kasten en onderwerp alles aan een kritische blik. Ik probeer me niet te hechten aan de dingen die ik al jaren niet mis. Dat gaat goed totdat de zolder aan de beurt is met dozen die ik tien jaar niet heb aangeraakt. Ik sleep ze naar beneden en daal af in mijn geschiedenis. Ik vind werkjes van de lagere school, agenda’s die ik jarenlang als dagboek heb gebruikt en volgeschreven in mijn puberteit. En daarnaast de nutteloos geworden dingen, meubeltjes waarvoor geen plek meer was, kleren die uit de mode raakten en dan ook nog de spullen die ooit nog eens van pas zouden komen. Dat laatste is tot nu toe niet waar gebleken. Ik heb onder een zolder gewoond met dingen die ik niet heb gemist. Maar nu, bij het aanstaande afscheid overvalt mij een onthechtingsangst. Alsof ik iets van mijzelf ga weggooien, dat niet meer zal terugkeren. Besluiteloos sla ik tussen de dozen aan het mijmeren. De mens heeft een rare verhouding tot de dingen. Althans: de westerse mens. We omringen ons met zaken die we zelf voortbrengen. Noodzakelijk als stenen van een huis die ons in staat stellen om te overleven; praktisch als wasmachines die ons werk uit handen nemen; statusverhogend als het grote televisiescherm dat ons aanzien verschaft. We flirten met de dingen, met onze mobiele telefoons en mooie auto’s. Ze vervangen soms wat ons zelf aan schoonheid of aanzien ontbreekt. Ze compenseren een vermeend tekort. En soms verschuilen we ons tussen de dingen en leven teruggetrokken in onze beveiligde huizen. Omdat de dingen om bescherming vragen en onze rijkdom een muur vereist. Een mens kan achter dingen verdwijnen.
Maar de dingen roepen ook herinneringen op. En verhalen. En terwijl ik mij opnieuw aan het sorteren zet, merk ik dat daar mijn angst ligt: ik ben bang met de spullen de verhalen weg te gooien. De schooltekening van vroeger roept de geur van het klaslokaal op, van de lichtval in de lente, van het zomerfeest op de speelplaats, van mijn moeder die pannenkoeken bakte. De asbak van klei was het vaderdagkado toen vaders nog pleegden te roken. Het postzegelalbum doet mij terugkeren naar mijn buren die van verzamelen hun levensdoel hadden gemaakt, wat zich aan de inrichting van hun huis deed aflezen. Het zijn gestolde herinneringen geworden en deel van een kleine geschiedenis. Diezelfde avond nog sleep ik veel van mijn spullen de straat op, de volgende dag wordt het grofvuil opgehaald. Mijn vader is komen helpen. Ik draag de grote spullen, hij de kleine. Ooit was dat andersom, droeg hij het zware werk en liet mij als kleine jongen de lichte dingen dragen. En voelde ik me groot. We zetten de spullen op de parkeerplaats van de hof. Daar is het al snel een komen en gaan van opkopers, oud ijzerzoekers en mensen die spullen zoeken voor hun huis. Twee jonge vrouwen pikken met een bestelbus de levensgrote spiegel op die ik aan de weg heb gezet. Een van de vrouwen blijkt de dochter van de buurvrouw zes huizen verderop te zijn. Zij komt haar huis uit en knikt goedkeurend. Ik hoor Spaans praten. Ze komt uit Chili vertelt ze en woont al veertig jaar in Nederland. Een man rijdt met een kleine auto voor en knipt het koperdraad uit een afgedankte koelkast. Er komen nog vijftien auto’s weet hij te vertellen. Hij scharrelt al vijf jaar ’s avonds langs het afval en haalt elke dag tien euro op. Zo verdwijnen de spullen grotendeels naar nieuwe eigenaren en verbinden zich opnieuw met verhalen. Andere verhalen. Ik loop met mijn vader terug naar mijn huis. In de kamer staat een tafeltje, dat mijn ouders met hun huwelijk kochten. Ik gebruik het al jaren niet meer, maar aarzel om het aan de weg te zetten. Waarom zou je het bewaren, vraagt mijn vader. Uit nostalgie? Niet doen. Ook het tafeltje verdwijnt naar de straat. Ik keer terug in een nagenoeg leeg huis. Het tafeltje zal ik niet nodig hebben om aan mijn ouders te blijven denken. Het verhaal kan zonder de dingen. En natuurlijk, veel van al die kleine verhalen verdwijnen in de vergetelheid en gaan onder in de vergankelijkheid van ons bestaan. Het wegdoen van spullen is dan ook: onder ogen moeten zien dat er maar weinig is dat blijft. Maar het kan ook een oefening zijn om de kracht van een verhaal op de proef te stellen. Kan het verhaal werkelijk zonder de dingen? Soms zingt een verhaal zich los en wint – losgezongen van de materie – alleen maar aan invloed en betekenis. Het Evangelie is é&eacuteln van die grote verhalen, dat zich zo onder ons heeft verspreid. En dat zich langs wegen en generaties, soms op de afvalpunten van ons bestaan, verbindt aan tijdelijke eigenaren. Die één ding weten: dat ze iets hebben ontvangen, dat ze nooit zullen bezitten.

Niet alleen

Het gebeurde zo maar op een dag dat het hoofd vol woorden zat. Langzamerhand waren ze binnengeslopen door het schrijven aan een boek. Ze hadden hun plek veroverd en leken niet meer weg te willen. Ik moest afstand van ze gaan nemen, het hoofd leeg laten waaien.
Er moest plaats gemaakt voor nieuwe gedachten. Ik besloot van Vlissingen naar Parijs te fietsen. Een fysieke inspanning zou wonderen doen. Dat klopte. De natuur hielp mee. Op het vlakke Vlaamse land stak een forse tegenwind op. De zon verdween, de wolken werden grijzer, dichter en zwaarder. Het grauwe IJzermomument bij Diksmuide prikte de al even grauwe wolken open. Hemelsluizen waren het, die voor drie dagen hun deuren openstelden. Het land werd nu elke dag troostelozer en mijn fietstocht ontaardde in een spreekwoordelijk gevecht met de elementen. Toch wilde ik door. Frankrijk heeft altijd iets van thuiskomen voor mij. Ik heb er ooit gewoond. Ik wilde terug naar thuis. Maar het Franse land wilde mij niet zo maar omarmen. In het stadje Saint Omer schrok ik van het verval en de leegstand en de zichtbare armoede van de bevolking. Het leven oogde ruw. Ik stapte een cafë binnen en las de krant. De weersvooruitzichten bleken gunstig. Op zondag zou de zon gaan schijnen. Dat gaf hoop. Als alles meezat, zou ik aan de kust zijn dan. Ik dacht mijzelf al met een boek aan zee.

Het zat mee. Op zaterdag vond ik een camping niet ver van zee. Op zondagochtend brak de zon door. Met boek en zwembroek haastte ik me op de fiets naar het strand. Op een kruispunt stonden een man en vrouw langs de kant van de weg. Ze hadden fietsen met platte banden. De man riep naar mij. ‘Die wil ik’ en hij wees op mijn fiets. Ik lachte, zei dat ik mijn fiets zeker tot aan Parijs nodig had en deze niet zomaar kon afstaan. De man hield vol. Ik stapte af. Hij bleek mijn pomp te willen lenen. Ik knielde naast zijn fiets, bekeek de band en zag dat het ventiel niet paste. ‘Je suis desolé’, zei ik, ‘het spijt me, ik kan u niet helpen.’ De vrouw keek mij aan en zei: ‘Weet u waar dat woord vandaan komt, desolé? Dat komt van seul: alleen, eigenlijk zegt u dat u alleen bent nu’. ‘Ik ken de betekenis’, zei ik, ‘ik heb in Frankrijk gewoond voor een stage. Op de eerste dag van mijn komst hier liet een vrouw mijn nogal wanordelijke onderkomen zien en riep luidkeels ‘je suis desolée! Ik begreep dit Frans nog niet en probeerde het woord te herleiden. Zou desolé misschien van desolaat komen? Verlaten? Bedoelde de vrouw dat ze alleen was? Zou haar man bij haar weg zijn? Moest ik wat doen? Ik voelde me verlegen en onthand. Later begreep ik dat ze zich had verontschuldigd voor het smerige appartement.

De vrouw keek mij opnieuw aan, nu meer observerend. ‘U houdt van communiceren’, zei ze, ‘dat zie ik aan u’. ‘Ja’, zei ik, ‘dat hoort bij mijn beroep’. ‘Nee’, zei ze, ‘het is meer dan dat, u wilt wat vertellen, dat ziet u als uw taak, als een noodzaak’.
Toen volgde er een gesprek waarvan ik de inhoud niet meer weet. Dat komt omdat ik het gevoel had dat de vrouw mij kende en dingen van mij wist die ze niet kon weten. Het leek alsof ze zomaar antwoord gaf op vragen die met mij meereisden. Vragen die ik me bij de striemende regen en tegenwind had gesteld. Vragen of ik wel de goede keuzes maak nu ik ouder word en de tijd schaarser. En of het wel zinvol is je om je leven te willen wijden aan kerk en kunst. Al die vragen kende zij niet. Het gesprek overrompelde, ontroerde en duurde niet langer dan tien minuten.
‘Weet u’, zei de vrouw, ‘volgens de Franse etiquette moeten wij nu ook onze spijt betuigen dat u niet kon helpen. Nous sommes desolés aussi’. ‘Dat is niet waar’, zei ik, ‘het kan niet zo zijn dat wij door dit gesprek alle drie meer alleen zijn geworden. Integendeel zou ik zeggen’. ‘U heeft gelijk’, zei de vrouw, ‘dit was een bijzondere ontmoeting’. ‘Dat vond ik ook’, zei ik. We namen afscheid en wensten elkaar een mooi leven toe. ‘Que Dieu vous bénisse’
Op het strand las ik mijn boek en de dagen daarop fietste ik naar Parijs. In de zon. Met het gevoel gekend te zijn door een onbekende. En helemaal niet meer: alleen.

Kruisbeeld op de rommelzolder

Theo Maassen likt aan een Christusbeeld in de cabaretvoorstelling die tussen kerst en oud en nieuw werd uitgezonden op t.v. Reden voor Henk Veltkamp om het eerste nummer van Woord en Dienst de televisie uit te zetten. (Woord&Dienst 1/2007) Ik bleef kijken. Het fascineerde mij. Maar waarom?

De opzet van de voorstelling van Theo Maassen is even simpel als doeltreffend. We zien de cabaretier onhandig en slungelig voor een grote hoeveelheid rommel, de inboedel uit het huis van zijn ouders die beiden zijn overleden. Ogenschijnlijk betekenisloze spullen voor de toeschouwer, maar zaken van belang voor de cabaretier. De dingen roepen stuk voor stuk individuele herinneringen op, die hij ons deelachtig maakt in korte vertellingen. Ze vormen de bouwstenen van de conference. Door deze vertellingen laat hij ons anders naar de rommel kijken. We beschouwen deze niet meer achteloos, maar leren ze kennen als waardevolle voorwerpen die deel uitmaken van zijn leven. Zo spiegelt hij ons het proces dat op kan treden wanneer je het huis van een overleden dierbare opruimt. Je omgang met de spullen is een bedachtzame en omzichtige, er zijn momenten dat je ineens stilstaat bij gebeurtenissen die je allang vergeten was. Er komen elementen uit het leven van je dierbare aan het licht die je nooit hebt geweten of die je nooit hebt mogen weten. Het voorwerp is meer dan een voorwerp. Het roept een verhaal op dat misschien al bij je aanwezig is of ergens sluimert op een vergeten plek.

Hoe anders vergaat het de opkoper die de overgebleven inboedel komt weghalen. Hij bekijkt de overgebleven spullen zakelijk en zonder emotie, schat de waarde ervan, sluit een deal en zorgt ervoor dat het huis zo snel mogelijk wordt ontruimd. Een erfenis levert een verhaal op, een inboedel geld.

In het begin van de voorstelling zit het publiek van Theo Maassen er als een mogelijke opkoper van de overgebleven inventaris. Gedurende de voorstelling raakt het er langzamerhand van overtuigd dat het de inboedel van een dierbare betreft om aan het eind te beseffen dat hier op het toneel een erfenis ligt. Onze erfenis.

Spannend wordt de voorstelling nu wanneer hij uit de inboedel een crucifix te voorschijn haalt. Heeft de cabaretier tot dusver betekenis gegeven aan betekenisloze spullen en ons de waarde daarvan doen inzien, nu treedt er een omgekeerd proces op. De crucifix heeft al betekenis. Het voorwerp roept binnen een liturgie of langs de kant van de weg eerbied op, het vraagt om een behoedzame nadering. Het staat voor het verhaal van Jezus, het is gestold lijden en het nodigt uit tot overdenking en contemplatie. Het mag niet worden aangeraakt en hooguit voorzichtig worden afgestoft met een plumeau.

Als publiek vraag je je af wat Maassen met het beeld gaat doen. Het blijkt niet veilig in zijn handen. Hij betast en likt het, maakt harde grappen en seksuele toespelingen, afgewisseld met flarden bijbelverhaal, rudimenten van zijn opvoeding.

Is dit choquerend? Ja. Ook al heb ik als protestant niet veel met de verering van beelden, toch choqueert Maassen. Deels omdat ik weet dat het beeld voor anderen wel heilig is, deels ook omdat deze schending het zoveelste voorbeeld lijkt te zijn van een cultuur die er prat op gaat zich zo taboeloos mogelijk te manifesteren. Als een groot kind onderzoekt hij het beeld zonder te weten welke afspraken er ooit over het ‘gebruik’ ervan zijn gemaakt, hij kent de regels van het heilige spel niet meer.

Hoe onthutsend dit ook mag zijn, mijn fascinatie won het van mijn afkeer toen ik het zag. Dit crucifixmoment onthult namelijk op de meest indringende wijze waar het de cabaretier om te doen is. We weten niet meer wat we afgesproken hebben. We weten doodeenvoudig niet meer hoe het moet. Er is van alles afgeschaft, er heeft een grote opruiming plaatsgevonden, maar hoe nu verder? Het is de conclusie waarmee hij zijn programma afsluit waarbij hij zijn moeder in herinnering brengt die met hem altijd de afspraak maakte om naar een centraal punt te gaan voor het geval ze elkaar kwijt zouden raken. Hier ben ik, stelt Maassen op de afgesproken plek, maar de anderen blijken de afspraak te zijn vergeten. De cabaretier blijft alleen achter…

In de jaren zestig en zeventig had dezelfde handeling met het kruisbeeld op het toneel tot doel heilige huisjes omver te trappen. Vastgeroeste waarheden en betekenissen moesten op de helling. Alles wat de pretentie had heilig te zijn werd op houdbaarheid getest. Maassen, als exponent van de volgende generatie, trapt niet meer, maar vraagt zich verwonderd af wat hij met deze erfenis moet doen. Het kruis blijkt een manipuleerbaar voorwerp te zijn geworden, dat van elke betekenis ontdaan letterlijk kan worden afgetast. Dáár zit de grootste schok, een mens te zien die zijn weg moet vinden temidden van de chaos van ontmantelde systemen en betekenisloze troep, een mens die enkel de vraag kan stellen: hoe nu verder?

Maassen schetst een zwartgallig cultuurbeeld waarbij je het liefst weg wilt kijken, tegelijkertijd fascineert hij omdat hij de puinhoop van de inboedel niet ontkent, maar indringend op zoek gaat. Christus ligt daarbij op de rommelzolder, niet als teken van hoop zoals we dat als kerk misschien zouden wensen, maar als symbool waar nog een vermoeden van een verhaal aan hangt. Meer niet. Het heeft zijn betekenis in de samenleving voor de samenleving verloren.

De laatste jaren lijkt er in onze maatschappij een nieuwe taboeïsering te ontstaan. De overmaat aan exhibitionisme en een doorgeschoten alles-moet-kunnen mentaliteit moet een halt worden toegeroepen. Laat Maassen van dat kruisbeeld afblijven zou je in dit kader willen roepen. Het lijkt een voor de hand liggende oproep, maar het is een valkuil. Waarom halt houden voor iets, waarvan de betekenis niet wordt gekend? Het heilige kan niet meer als heilig gelden, wanneer mensen het verhaal niet meer weten. Het heilige is een afspraak. Niet meer en niet minder.

Wij leven in een beeldcultuur, maar het beeld lijdt aan inflatie. De overvloed aan beelden en de reproduceerbaarheid ervan maken het in hoge mate inwisselbaar. In een winkel vol crucifixen verplaatst onze aandacht zich naar het materiaal waarvan ze zijn gemaakt ten koste van het verhaal waarvoor ze zijn bedoeld. De vermenigvuldiging van beelden berooft het beeld zo van zijn betekenis. Bij de televisie is dat al niet anders. Nu resten er ons bij deze ingetreden betekenisloosheid slechts twee mogelijkheden: cynisch worden of opnieuw een verhaal gaan vertellen. Theo Maassen doet dat laatste. Bij hem staat of valt alles met het woord. Het is zijn verhaal dat de inboedel verandert in een erfenis die ook nog eens van ons blijkt te zijn. Het is zijn verhaal dat ons doet veranderen van opkopers in erfgenamen. Zijn woorden roepen onze verbeelding op.

Het is de kracht van het woord en de dynamiek van het verhaal waarmee Maassen mij raakt. Een dynamiek die start vanuit de puinhoop, vanuit de dingen zonder betekenis. Het is lef hebben om deze inboedel te durven zien. En het wordt iets van een overtuiging wanneer de inboedel erfenis blijkt te zijn. De kerk kan veel leren van de beweging die hij maakt. Willen we de dynamiek en de diepe contrasten van het Evangelie opnieuw leren zien en daarover vertellen dan zal de kerk moeten leren in eerste instantie getuige van een crisis te zijn en pas daarna getuige van Christus. Tussen deze twee polen in passen geen leuzen, geen mooie marketing strategieën en zeker geen te vroeg gegeven antwoorden. Het is een terugkeer naar een stamelend en spannend begin, wellicht eerst zonder woorden. Alsof er nooit een kerk is geweest.

Ferdinand Borger